در نیمه دوم قرن اول قمری زمینه مساعد و خوبی برای پیریزی حوزه علمیه به صورت ابتدایی در قم به وجود آمد.
امامان اهل بیت(ع) با آیندهنگری وسیعی که داشتند از چنین حوزهای خبر میدادند.
امام صادق(ع) در سخنی میفرمایند: به زودی کوفه از مؤمنان خالی میگردد، و علم از آن همچون ماری که در لانهاش جمع میشود، جمع و برچیده میگردد و سپس در شهری که آن را «قم» میگویند آشکار میشود و آنجا مرکز علم و فضیلت خواهد شد.
با ورود حضرت امام رضا(ع) در سال 200 هجری به قم و استقبال مردم از آن حضرت، بیانگر وجود زمینههای مناسب برای اشاعه فرهنگ تشیع و فقه آل محمد(ص) بوده و به تبع آن پدیدار شدن حوزه علمیه شیعی و پررونق.
در سال 201 قمری به دنبال ورود امام رضا(ع) به خراسان حضرت معصومه(س) دختر امام کاظم(ع) از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد و در راه از شدت مریضی از دنیا رفت و در شهر قم به خاک سپرده شد.
ورود حضرت معصومه(س) به قم و مرقد مطهر او و سپس ورود امامزادگان بسیار به قم، موجب تحولات تازه و مؤثر در استحکام و گسترش تشیع گردید و در کنار آن نقش بسزایی در تحکیم و گسترش حوزه علمیه و رفت و آمد و ارتباط علما و راویان و شاگردان برجسته امام صادق(ع) ، امام کاظم(ع) ، امام رضا(ع) داشت و مرقد آن بانو در طول قرنها فرا راه رونق حوزه‌علمیه در قم بوده و می‌باشد.
در قرنهای 5 و 6 (دوره سلجوقیان) قم مرکزی بزرگ برای فقها و علمای شیعه بوده و عدّه‌ای برای تحصیل به این شهر میآمدند و مدارس دایری داشت.
حوزه علمیه قم در دوره صفویه مورد توجه همگان مخصوصاً دولتمداران شیعه مذهب قرار گرفت و مدارس آن آباد شد و مدارس دیگر از نو بنا شدند و علمای بزرگ چون ملا صدرا، ملا محسن فیض، علامه لاهیجی، شیخ بهائی و... در آن جا مشغول تحصیل و تدریس شدند.
حضور این علمای برجسته و پرتلاش در قم در عصر صفویه بیانگر آن است که قم در آن عصر، دارای حوزه علمیّه فعال، مدارس و طلاب بسیار بوده، و علوم مختلف اسلامی تحصیل و تدریس میشد که مدرسه فیضیه یکی از درخشانترین یادگارهای علمی دوره صفویه می‌باشد.
در عصر قاجاریه هم علمای بزرگی در حوزه علمیه قم به تحصیل و تدریس اشتغال داشتند و در این سالها حوزه علمیه وارد مرحله تازهای از حیات خود شد.
حوزه علمیه همچنان در نوسانات مختلف ادامه حیات میداد ولی دارای تشکل و انسجامی نبود که با ورود بزرگمرد علم و عمل، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری حوزه آن چنان تجدید حیات شد که او را «مؤسس حوزه علمیه قم» نامیدند و بعد از رحلت آیت الله حائری، با ورود آیت‌الله بروجردی به قم و بر اثر توجهات مخصوص ایشان رونق کامل یافت و در اندک زمانی دارای تحولات عظیمی شد.
مدارس، کتابخانهها، درس و بحثها، نشریات و علوم مختلف اسلامی در سطح عمیق و گستردهای فعال شد و در زمان تصدی ایشان تعداد علمای ساکن در قم بالغ بر 6 هزار نفر رسید.
پس از پیروزی انقلاب، حوزه به مرحله تازهای وارد شد و در ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفت و گسترش چشمگیری یافت و تشکیلات حوزه با مجهز بودن به فن آوری روز کاملاً نوین و برنامهریزی شده به روند تکاملی خود ادامه میدهد.
اهداف اصلی حوزه‌های علمیه:
فراگیری علوم اسلامی و در رأس آن، فقه جعفری، و تبلیغ و ترویج آن علوم است. هدف اصلی حوزه بر دو پایه نهاده شده: 1. اسلام شناسی عمیق؛ 2. اطلاع رسانی به مسلمانان سراسر جهان.
پرورش اساتید برجسته در رشتههای گوناگون اسلامی همانند علوم قرآنی و تفسیر و فقه، اصول، و ادبیات، منطق، کلام، فلسفه، اخلاق و تاریخ اسلام و تشیع ایران و... .
تربیت نویسندگان توانا و برجسته و محققین نامدار که آنها نهضت عظیم فکری به راه انداختند.
علما و رجال سیاسی که از حوزه علمیه قم برخاستند؛ همچون حضرت امام خمینی (ره)، آیت الله صدوقی، شهید قدوسی، شهید مطهری، دکتر بهشتی و صدها دانشمند و محقق و عالم بزرگ که هر کدام استوانههای بزرگ علم و کمالاند.
ایجاد بیش از یکصد مرکز تحقیقاتی در سطح حوزه علمیه قم.
منبع مورد استفاده برای این مدخل