معبد آناهیتا متعلق به آناهیتا، الهه پاکی و محلی برای نیایش آب بوده که یکی از چهار عنصر مقدس و مورد احترام ایرانیان باستان است. آناهیتا ایزد بانوی آب‌های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است.
برخی از محققین، این بنا را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی کرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم قبل از میلاد و عده دیگر آن را به سده اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند.
این معبد که برای استفاده از آب رودخانه شاپور در 6 متری زمین قرار دارد، به صورت مکعب است و دیوارهای این معبد از سنگهای بزرگی بنا شده اند که بین سنگهای حجاری شده هیچ ملاتی وجود ندارد و این سنگ‌ها توسط بست‌های آهنی به هم متصل شده اند.
این بنا بر پ‍ش‍ت‍ه‌‌‌ا‌ی از ص‍خ‍ره قرار گ‍رف‍ت‍ه که د‌ار‌ا‌ی 220متر طول و 210 متر ع‍رض است و ض‍خ‍‍ام‍ت دیوار م‍ح‍ی‍ط‍ی آن به 5/18 متر م‍‍ی‌‌رسد.
در قسمت جنوبی بنا، پلکان دو طرفه‌ای به درازای 154 متر وجود دارد. هر دو تا پنج پله، در یک بلوک سنگی ایجاد شده است. تعداد سنگ پله‌ها در پلکان شرقی 26 پله و در پلکان غربی 21 پله است.
جوی‌های سنگی آب رودخانه را میزان کرده و به طرز باشکوهی به آبگیری وسط معبد هدایت می‌شده. نوع تقسیم آب و جریان آب درون معبد یکی از شگفتی‌های مهندسی در آن دوران می‌باشد تا این عنصر مقدس را به زیباترین شکل ممکن به نمایش بگذارند.
در چهار طرف معبد دالان‌هایی تعبیه شده که در کف این آن‌ها جوی‌های آب به صورت رفت و برگشت آب را به وسط معبد هدایت می‌کرده.
در وسط معبد فضایی وجود دارد که آب از این جوی‌ها در آن جمع شده و استخر کوچکی حدوداً در ابعاد 10 در10 و عمق 20 سانتی متر را پر آب می‌کرده.
در دو طرف بالای معبد آناهیتا سر چهار گاو در هر طرف به صورت رو به روی یکدیگر قرار دارد که در زمان آبگیری این معبد عکس سر گاوها روی آب نقش می‌بسته است.
دیوار م‍ح‍ی‍ط‍ی که س‍ت‍ون‍‍‌ه‍‍ا بر آن و‌اق‍‍ع شده خ‍ود از دو قسمت ت‍ش‍ک‍ی‍ل شده، قسمت د‌اخ‍ل‍‍ی که با استفاده از سنگهای ق‍ل‍وه و لاش‍ه به ابعاد و ان‍د‌ازه‌‌‌ه‍‍ا‌ی م‍خ‍ت‍ل‍ف و م‍لاط گ‍چ ساخته شده و قسمت خارجی به وس‍ی‍ل‍ه یک ردیف سنگ ت‍ر‌اش ن‍م‍‍اس‍‍از‌ی شده است.
ارت‍ف‍‍ا‌ع این دیوار نیز با ت‍وج‍ه به ش‍ی‍ب ص‍خ‍ره‌‌‌ا‌ی که روی آن قرار گ‍رف‍ت‍ه است در ق‍س‍م‍ت‍‍‌ه‍‍ا‌ی م‍خ‍ت‍ل‍ف م‍ت‍‍غ‍ی‍ر بوده و از چهار متر تا 12متر است که ب‍‍ع‍ض‍‍ی محققین با اس‍ت‍ن‍‍اد به برخی م‍ح‍‍اس‍ب‍‍ات این ارت‍ف‍‍ا‌ع را در ضلع ج‍ن‍وب غربی تا 18 متر ت‍خ‍م‍ی‍ن م‍‍ی‌‌زن‍ن‍د.
از دیگر ب‍خ‍ش‌‌‌ه‍‍ا و ع‍ن‍‍اص‍ر اصلی بنای معبد آناهیتای کنگاور م‍‍ی‌‌ت‍و‌ان به صفه آن اش‍‍اره ک‍رد. آن‍چ‍ه از این ب‍خ‍ش ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده و در کاوشهای باستانشناسی مشخص شده، دی‍و‌ار‌ی است در ضلع جنوبی ص‍خ‍ره کنگاور که در ب‍خ‍ش‌‌‌ه‍‍ا‌ی شرقی و غربی اطراف ص‍خ‍ره اثری از آن بر ج‍‍ا‌ی ن‍م‍‍ان‍ده است.
ضلع ش‍م‍‍ال‍‍ی نیز مورد کاوش قرار ن‍گ‍رف‍ت‍ه و ت‍ن‍‍ه‍‍ا در ضلع جنوبی آن دی‍و‌ار‌ی با ق‍طر 5/9متر و طول 93 به صورت یک س‍ک‍و ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده که روی ب‍ق‍‍ای‍‍ا‌ی دیوار آث‍‍ار‌م‍رب‍وط به م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی یک ح‍م‍‍ام س‍ل‍ج‍وق‍‍ی مشخص است.
م‍ص‍‍ال‍ح ع‍م‍ده این دیوار را سنگ غیر حجاری شده و ض‍خ‍ی‍م‍‍ی ت‍ش‍ک‍ی‍ل م‍‍ی‌‌د‌ه‍د که با استفاده از م‍لاط گ‍چ، روی هم ت‍ث‍ب‍ی‍ت ش‍ده‌‌‌ان‍د.
آخ‍ری‍ن ب‍خ‍ش از م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی بنای کنگاور را ب‍ق‍‍ای‍‍ا‌ی م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی فراز تپه ت‍ش‍ک‍ی‍ل م‍‍ی‌‌د‌ه‍د، این ب‍خ‍ش ش‍‍ام‍ل دیوارهای به ق‍طر 6 متر است که م‍ح‍دوده‌‌‌ا‌ی در حدود یک هزار و 200متر مربع را ش‍‍ام‍ل م‍‍ی‌‌ش‍ود که در ج‍‍ه‍ت شرقی غربی ساخته شده است.
به طور کلی در معبد آناهیتا ستون بندی بنا به صورت ردیفی و متوازی در جهار جنب محدوده ی خارجی بناست. در فضای میانی، صحن باز و بسیار بزرگ بر فراز سکویی محصور بین ستون ها و فضای کوچک مستطیل شکلی در راستای شرقی - غربی قرار دارد که ان هم با مجموعه ای از ردیف‌های ستون‌های کوتاه سنگی محصور می شده و به اعتقاد بسیاری از باستان شناسان فضای اصلی معبد بوده است.
ستون ها در این معبد بر خلاف آپاداناهای داریوش و پاسارگاد ساده و بدون تزیین، کوتاه و قطورند و غیر از یک ردیف گیلویی (بالشتک) چوبی سقف دیگری را (برخلاف آپادانا) تحمل نمی کرده است.
در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین‌بار هیئتی در تپه ناهید کنگاور به کاوشهای باستانشناسی پرداخت.
پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد که از مجموع تپه ، تقریباً حدود 53 هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد که به جز چند سر ستون شکسته و تعدادی حجاری‌های پراکنده در کنار کوره‌های آهک‌پزی که چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست.
اعضای هیئت عکس هوایی کنگاور را که در سال ۱۹۳۲ میلادی تهیه شده بود، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام آمیز دیوار و صفه تاریخی مدفون، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از کاوش، آن قسمت از صفه را از خاک ایام آزاد نماید.
با آغاز فعالیت‌های هیأت کاوش معبد آناهیتا در سال ۱۳۴۷ و پس از خرید و تخریب منازل مسکونی بالای تپه و اطراف آن نقشه و موقعیت مکانی این بنای تاریخی تهیه شد.
معبد آناهیتا در سال 1310 توسط وزرات فرهنگ و هنر با شماره 31 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.