همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: قاطرباشی، ماست‌بندها، پسته بدک، وزیردفتر و ... نام‌های عجیب برخی از کوچه‌های دوازهمین تکه از پایتخت است که هسته نخستین تهران در آن شکل گرفت. هر کدام از این نام‌ها دلیل خاص و تاریخچه‌ای دیرینه دارد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
کوچه وزیر دفتر
کوچه یا گذر وزیر دفتر به نام میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر، یکی از کارگزاران دوره ناصری در جنوب محله سنگلج درخونگاه تهران نامگذاری شد. هدایت الله خان، پدر محمد مصدق است. ناصر تکمیل‌همایون روایت کرده است: «میرزا هدایت وزیردفتر فزون بر مشاغل مالیه و مستوفی‌گری دیوان، اهل شعر و ادب و عرفان هم بود و با مرحوم حاج شیخ‌هادی نجم‌آبادی روحانی منزه و پاکدامن و شجاع عصر ناصری حشر و نشر داشت و در همکاری با امیرکبیر از وفاداران سنت «میرزا تقیخانی» بود و در حیات خود سعی داشت فرزندش با فرهنگ ایرانی و ادب فارسی و ارزش‌های دینی و چگونگی امور دیوانی آشنایی یابد.»
او در ادامه به اهمیت نجم‌السلطنه، مادر محمد مصدق در ساخت و وقف بناهای خدمات همگانی در تهران نیز اشاره کرده، می‌نویسد: «مادر نجم‌السلطنه (حاجیه هما خانم) نیز زنی مقدسه بود در همان گذر وزیردفتر مسجدی بنا کرد که هنوز هم با نام مسجد شاهزاده خانم مشهور است.»
کوچه قاطرچی
یکی دیگر از نام‌های شگفت‌انگیز کوچه‌های تهران «کوچه قاطرچی» است. کوچه گذرباشی یا کوچه قاطرچی‌ها در امتداد گذر لوطی صالح و در نزدیکی بازار دروازه‌نو قرار دارد.نصرالله حدادی، تهران‌شناس، درباره نام کوچه قاطرباشی داستان خواندنی را روایت می‌کند و می‌گوید: «در گذشته‌های نه چندان دور به پست و شغلی که افراد داشتند، یک لقب «باشی» اضافه می‌کردند. مثل «عکاس‌باشی»، «نقاش‌باشی» و غیره این محدوده راسته بازار نعلبندان، بازار علاف‌ها و محلی برای خرید و فروش چهارپا و فردی هم شغلش قاطرچی بود. به همین‌خاطر به قاطرچی‌باشی شهرت پیدا کرد، اما چون گفتن این کلمه سخت و سنگین بود، قاطرچی را حذف کردند و گفتند «گذر باشی».»
این گذر از شمال به کوچه «غریبان» از غرب به «گذر لوطی صالح» و «گود زنبورکخانه» نزدیکی خیابان مولوی و از شرق به «بازار حضرتی» محدود می‌شود. یکی از راه‌های رسیدن به «گذر باشی» ورودی‌های شمالی بازار، در ضلع جنوبی خیابان پانزده خرداد است.
کوچه پسته بدک
کوچه پسته بدک در گذشته محل زندگی قشر مرفه جامعه، کلیمیان و زرتشتیان بود. کوچه باغ پسته‌بک همان کوچه میرزا محمود وزیر است. خانه میرزامحمود وزیر در وسط کوچه قرار داشت. نصرالله حدادی، تهران‌شناس درباره نام این کوچه می‌گوید: «تهران قدیم میان باغ ها محصور بود. اما بعید است که در آن سال‌ها باغ پسته‌ای در این محدوده کشت شود. کلمه «بک» در زبان ترکی از «بیوک» به معنای بزرگ می‌آید. این جای سئوال دارد که این «بیک یا بیوک» به خود محوطه باغ نسبت داده شده یا اینکه احیاناً پسته‌ای در آنجا کاشته شده است.
از سوی دیگر میدان گاهی در ابتدای این خیابان قرار دارد و می توان این گونه تعبیر کرد اغلب این میدانگاه توسط بزرگان یک ایل و طایفه و در نزدیکی محل سکونت آن‌ها ایجاد می‌شد و محل محل تجمع دستفروش‌ها و کاسب کارها بود و اهالی و تهرانی‌ها برای اموراتشان باآنها مراوده داشتند. این میدان در قلب محله عودلاجان جای گرفته و بسیار کوچک است. در میان آن یک حوض کوچک قرار گرفته و اطراف میدان نیز چند مغازه شامل میوه فروشی، رستوران و ... به کسب و کار مشغولند. هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها روی تابلوی لاجوردی رنگ کوچه، «پسته بک» نقش بسته و نام و نشان این کوچه را یدک می‌کشد. این کوچه در محله امامزاده یحیی(ع)، خیابان امامزاده یحیی(ع)، باغ پسته‌بک واقع شده است.