همشهری- مهدیه تقوی راد: قنات‌ها تا زمانی زنده و رو به راه بودند که هنوز آب رودخانه کرج در تهران جریان نیفتاده بود و واقفان خیرخواه به‌دلیل رفاه مردم قنات حفر می‌کردند تا از این راه برای خودشان ثوابی را هم ذخیره کنند.تا سال ۱۳۳۴ که تهران لوله‌کشی آب شد تعدادی از این قنات‌ها به تدریج خشک شد یا برای زراعت منحرف شد و فقط ۲۶ رشته قنات به مصرف آب شهر می‌رسید. آب قنات‌ها ۶۰ تا ۷۰ سنگ (۷۵۰ لیتر در ثانیه) بود که شامل این قنات‌ها می‌شد: الهیه، باغشاه (ناصریه)، بهاءالملک و ناصرالملک، بهارستان، بریانک، پامنار، جلالیه، حاج رضا، سردار، سفارت انگلیس، سفارت روس، قنات شاه، کرج امین الملکی، کریم‌آباد، کوثریه (فرمانفرما)، علاءالدوله، مخصوص، مهدی‌آباد، مهرگرد، نجف‌آباد، نظامیه،یوسف‌آباد و بهجت‌آباد، مبارک‌آباد و مخلص‌آباد، شهاب الملک، اکبرآباد، صدقیه، شاهک، رحمت‌آباد، صفرآباد و جمشیدیه که تعدادی خصوصی و بقیه وقفی بوده اند.
قنات حاج علیرضا
حاج میرزا علیرضا یکی از واقفانی بوده که معروف‌ترین قنات تهران را در سرچشمه ساخت. این قنات در دوران فتخعلی‌شاه قاجار حفر شد و تا سال ۱۳۶۲ مملو از آب بود. به‌طوری که گفته شده در زمان ساخت نیمه شرقی تهران را سیراب می‌کرد. این قنات در ضلع شمالی از فرهنگسرای اندیشه (خیابان شهید قندی) آغاز می‌شود و مادر چاهش آنجاست و در جاده قدیم شمیران ادامه می‌یابد و در حوالی پادگان ولی‌عصر جاده را قطع کرده به شرق خیابان در نزدیکی میدان سپاه در امتداد خیابان سپاه و ابن‌سینا ادامه می‌یابد. در شمال سه‌راه مجاهدین اسلام، آب قنات به ۲ رشته تقسیم شده که شاخه شرقی به خانه قوام‌الدوله در کوچه میرزا محمود می‌رود و شاخه غربی به طرف امامزاده سیداسماعیل و جنوب غربی خیابان سیروس ادامه مسیر می‌دهد. مظهر قنات حاج علیرضا در پیاده‌روی شرقی چهارراه سرچشمه در خیابان سیروس مقابل یک مغازه مرغ‌فروشی قرار دارد. حسین شهیدی در کتاب «سرگذشت تهران» درباره حجم عبور آب این قنات نوشته: در فصل بهار حدود ۷ سنگ و در پاییز حدود ۵ سنگ آب داشت.
قنات سردار
یکی از مهم‌ترین قنات‌های شمال شرقی تهران بود که اصل قنات در منطقه اوشان به سردار ایروانی تعلق داشت و به همین دلیل به قنات سردار معروف است. قنات سردار در امتداد خیابان نارمک پایین می‌آمد و در شمال کوچه عظیم‌پور عمق آن بالغ بر ۴ متر بود. در ۵۰ متری کوچه عظیم‌پور به سمت غرب، منحرف و وارد منازل می‌شد و از آنجا به آسیاب سردار می‌رفت و آن را می‌چرخاند و با عمق ۸ متر خارج می‌شد. سپس خیابان آسیاب سردار را قطع می‌کرد. مسیر قنات طوری است که بعد از ورود به قسمت غربی خیابان نارمک از زیر منازل عبور می‌کند. این قنات در محل تلاقی با خیابان زرین نعل ۲ رشته می‌شود که یکی خیابان شهباز را مقابل در کارخانه برق به عمق ۲ و نیم‌متر قطع می‌کند و وارد کارخانه و سپس از ضلع جنوبی آن به عمق ۲ متر خارج می‌شود و دیگری خیابان دوشان‌تپه را به فاصله ۱۰۰ متری میدان ژاله(شهدا) قطع می‌کند و سپس به طرف اکبرآباد رفته است. دبی قنات سردار در بهار ۵ تا ۶ سنگ و در پاییز ۴ تا ۴ و نیم سنگ است.
قنات پامنار
مسیر قنات پامنار از میدان تیراندازی عباس‌آباد به سمت عمارت ویتاکولا آمده و عمارت را در عمق ۳۰ متر قطع می‌کند و وارد منازل می‌شود. درست در همین محل با قطع خیابان شمیران به طرف شرق می‌رود و موازی خیابان شمیران پایین می‌آید و به‌ترتیب خیابان‌های آمل و حقوقی را قطع می‌کند. از زیر خیابان انقلاب به عمق ۲۰ متر می‌گذرد و سپس به سمت شرق متمایل شده و خیابان هدایت را به عمق ۱۷متر در قسمت غربی خیابان صفی‌علیشاه قطع می‌کند. در ادامه مسیر، قنات از روبه‌روی خیابان صفی‌علیشاه به فاصله ۱۰ متری از غرب خیابان به سمت جنوب سرازیر می‌شود. خیابان ابوریحان را در عمق ۵ متر و شاه‌آباد را در نبش خیابان صفی‌علیشاه به عمق ۴ متر قطع می‌کند. عمق آن در ابتدای خیابان اکباتان (منشعب از میدان بهارستان) بالغ بر ۲متر و نیم است. سپس وارد منازل می‌شود و کوچه خواجه‌نوری را در نزدیکی حمام نظامیه و خیابان برق را در مقابل کوچه نویدی قطع می‌کند. مسیر قنات پامنار در ادامه به سمت شرق می‌رود و در شمال شرق نمایندگی تجاری شوروی مظهر پیدا می‌کند.
قنات فرمانفرما
اعتمادالسلطنه سال ساخت این قنات را در حدود سال ۱۳۰۰ قمری ذکر کرده ولی احتمال دارد ساخت آن به دستور حاج میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار صورت گرفته باشد به‌دلیل اینکه مظهر قنات در املاک فرمانفرما بود، به‌نام قنات فرمانفرما مشهور شد. این قنات در سمت غربی پایتخت، ساخته شده و سرچشمه آن از اراضی کن بود و پس از گذشت از طرشت، در امتداد شمال خیابان طرشت به سمت شرق، به فاصله ۲۰ متری شمال خیابان سرازیر می‌شد. در مقابل مسجد، وارد خیابان طرشت شده و در محل تلاقی خیابان آذربایجان، به خیابان اخیر وارد می‌شود و از پیاده‌رو جنوب خیابان گذشته، خیابان کارگر جنوبی را قطع می‌کند و ادامه یافته تا مقابل کوچه بیهقی؛ به سمت جنوب منحرف و در محل تقاطع کوچه خیابان ۱۲ فروردین و خیابان پاستور، ظاهر می‌شود. این قنات در حدود ۶سنگ آب می‌دهد. آب این قنات و قنات حاج‌علیرضا، ازجمله آب‌های خوب و سبک تهران به‌شمار می‌رفت که وقف مردم شده بود.