همشهری-نیلوفر ذوالفقاری: در سالهای حکومت قاجارها، مسیر پیشرفت علم و دانش در کشور به کندی سپری می‌شد، اما در همان سال‌ها هم در میان درباریان افراد معدودی بودند که راهشان به دنیای پزشکی، علم و دانش افتاد. علاقه آنها به علم باعث شد برخی بناهای تاریخی دوره قاجار که ویژگی‌های معماری منحصربه‌فردی دارند، به اماکن علمی، مدرسه و بیمارستان تبدیل شوند؛ ساختمان‌های تاریخی که بازدید از آنها، سفری دلچسب به دوره‌ای پرفراز و نشیب پایتخت محسوب می‌شود.
خانه موتمن‌الاطبا
نشانی: خیابان پامنار، کوچه موتمن‌الاطبا (نوری‌زاد)
شماره ثبت ملی: ۳۱۰۴
زمان ثبت اثر: ۲۵اسفند۱۳۷۹
وضعیت فعلی بنا: در اختیار میراث فرهنگی
معرفی: نقل شده، نخستین خانه ۳طبقه ساخته شده در تهران آن سال‌هاست و در باغچه این خانه درخت ۱۰۰سالهای وجود دارد که بر جذابیت آن افزوده است.
حکیم‌باشی مخصوص سلطان
میرزا زین‌العابدین موتمن، نخستین فارغ‌التحصیل دارالفنون، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار بود. او در سال۱۲۶۲ شمسی، خانه ۳طبقه‌ای در محله پامنار ساخت که جزو نخستین خانه‌های ۳طبقه تهران نام گرفت. شهرت خانه او به حدی بود که ناصرالدین شاه روزی به او گفت شنیده‌ام خانه ۳طبقه ساخته‌ای حکیم‌باشی! موتمن‌الاطبا پس از قتل ناصرالدین شاه بازنشسته و در اواخر عمر به بیماری چشمی مبتلا شد. به پاس خدمات او، مظفرالدین شاه ۵۰۰تومان و یک عصای مرصع (جواهرنشان) به او داده بود.
اولین ۳طبقه تهران
ناصرالدین شاه از آن خانه بازدید کرد و دستور داد که کوچه‌ای را که این خانه در آن بنا شده به نام موتمن الاطبا نامگذاری کنند. آن زمان مساحت این خانه ۸۰۰مترمربع بوده، اما الان ۶۰۰مترمربع از آن باقی مانده است. خانه در سال۱۲۶۱ توسط مهندس عبدالغفار بنا شده و مانند همه خانه‌های قجری دارای یک حیاط بزرگ با ۲حوض کوچک گرد آبی رنگ است. خانه موتمن‌الاطبا لوکیشن خانه پدری فرهاد در سریال شهرزاد و خانه پدری هم بوده است.
ببینید | خانه پزشک ناصرالدین شاه در تهران | خانه موتمن الاطبا کجاست؟
خانه میرجلال‌الدین تهرانی
نشانی: ضلع غربی خیابان ری، نرسیده به سه‌راه امین‌حضور
شماره ثبت ملی: ۴۵۶۸
زمان ثبت اثر: ۱۱دی۱۳۸۰
وضعیت فعلی بنا: تنها سردر ورودی سالم مانده و بنا نیمه‌مخروبه است.
معرفی: منزل میرجلال‌الدین تهرانی در اواخر دوران قاجار ساخته شده‌است، او یکی از اتاق‌ها را به موزه تبدیل کرده بود و اشیای نفیس از قبیل کتب خطی، فرش‌های نفیس، ساعت‌های آنتیک، مجموعه‌های قلمدان، وسایل ستاره‌شناسی و ... را در آن نگه‌داری می‌کرد.
رصدخانه آقای ستاره‌شناس
سیدجلال‌الدین تهرانی سال۱۲۷۲ در تهران و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش سیدعلی شیخ‌الاسلام مرندی و از علمای دینی بود. او ابتدا در مدرسه تربیت تحصیل کرد و سپس به مدرسه سپهسالار فرستاده شد تا علوم دینی را یاد بگیرد. در جوانی از لحاظ علمی به مدارج بالایی دست پیدا کرد و به مرور در تهران شناخته شد. از آنجا که علاقه و استعداد زیادی در نجوم داشت، رصدخانه‌ای در خانه خود ساخت و با سایر رصدخانه‌های دنیا در ارتباط بود.
خانه مخروبه
یکی از خانه‌های بزرگ آن زمان محسوب می‌شد. معماری‌اش کاملا براساس المان‌های خانه‌های قاجاری ساخته شده و دارای بیرونی و اندرونی بود. اتاق‌ها و سالن‌های زیادی داشت. وسط حیاط، چندین باغچه و یک حوض زیبا قرار داشت. این بنا از جنس چوب، سنگ، آجر و خشت ساخته شده بود. درون خانه با کاشی‌کاری‌های هفت رنگ و آینه‌کاری‌های بسیار زیبایی تزیین شده بود. پس از تخریب بنا دیگر اثری از این زیبایی‌ها جز سردرخانه باقی نمانده است.
مریض‌خانه میرزا عیسی وزیر
نشانی: خیابان جمهوری اسلامی، خیابان شیخ هادی
شماره ثبت ملی: ۲۳۸۳
زمان ثبت اثر: ۲شهریور ۱۳۷۸
وضعیت فعلی بنا: بیمارستان وریزی(عیوض‌زاده)
معرفی: در دوره قاجار مریض‌خانه‌هایی با بودجه شخصی برای رفاه حال مردم تاسیس شدند که یکی از آنها مریض‌خانه وزیری بود. ساختمان این بنای قاجاری،
معماری تاریخی و ویژه‌ای دارد.
وقف مردم
میرزا عیسی وزیر، پسر میرزا موسی وزیر تفرشی بود. پس از فوت پدرش در سال۱۲۸۲ قمری به‌جای او به‌عنوان نایب‌الحکومه تهران و وزیر و پیشکار کامران میرزا منصوب و از این تاریخ به وزیر معروف شد. گسترش تهران در سال۱۲۸۴ قمری زیرنظر میرزا عیسی و میرزا یوسف آشتیانی انجام شد. او را به‌عنوان مردی نیکوکار می‌شناختند. در همه‌گیری بیماری‌هایی مانند وبا در آن زمان، میرزا عیسی به‌دنبال راه‌هایی برای کمک به مردم بود. در نهایت هم وقتی خودش به وبا مبتلا شد، وصیت کرد مریض‌خانه به بیمارستان مجهز تبدیل شود.
مدرسه طب
در کتیبه کاشی بالای سر در این بنا چنین نوشته شده است: «مریض‌خانه ملتی که حسب‌الوصیه مرحوم میرزا عیسی وزیر … آقای شیخ هادی مجتهد نجم‌آبادی از ثلث آن مرحوم بنا فرموده‌اند و ابتدا باز شدن از غره(اول) شهر رمضان۱۳۱۸هـ. ق». این مریض‌خانه که در مساحتی به وسعت ۴۰۰۰متر ساخته شد، مدت‌ها به‌عنوان مدرسه طب مورد استفاده قرار می‌گرفت و سپس با تاسیس دانشگاه تهران در اختیار دانشکده پزشکی گذاشته شد.
مدرسه فیلسوف‌الدوله
نشانی: خیابان مصطفی خمینی، پایین‌تر از خیابان پانزده خرداد
شماره ثبت ملی: ۱۹۱۰
زمان ثبت اثر: ۱۱مرداد ۱۳۷۶
وضعیت فعلی بنا: مدرسه علمیه آیت‌الله حق‌شناس
معرفی: فیلسوف‌الدوله که سال‌ها در دربار قاجار پزشک مخصوص شاهان و درباریان بود، بخشی از املاک خود را وقف ساخت مدرسه فیلسوف‌الدوله کرد که حالا به‌عنوان مدرسه علمیه آیت‌الله حق‌شناس شناخته می‌شود.
پزشک دربار ناصری
میرزا محمدکاظم خان رشتی (گیلانی) فرزند محمد رشتی، ملقب به فیلسوف الدوله، ملک‌الاطبا و فیلسوف زمان، از اطبای سنتی عالی‌رتبه ایران در قرن نوزدهم، از پزشکان دوران محمدشاه قاجار و حکیم‌باشی دربار و پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار بود. او پس از تحصیل علوم زمان خود و کسب مهارت در فن و نظریه پزشکی در دوران محمدشاه وارد دربار شد و پزشک شخصی ملکه مادر، مهد علیا بود.
مدرسه قجری
بنای مدرسه فیلسوف‌الدوله همزمان با ساخت امامزاده سیداسماعیل با ۱۲حجره در اطراف و ۲ایوان و ورودی ساخته شده است. در طراحی این مدرسه، عناصری مانند جلوخان، هشتی، دالان و ایوان و در ساخت این بنای قاجاری، کاشی‌کاری‌های ظریف و کاربندی‌های زیبایی به کار رفته است. ورودی بنا مسیری غیرمستقیم به صحن امامزاده دارد. از ویژگی‌های این بنا وجود مقبره بانی آن کنار حیاط بسیار کوچک پشت صحن است.