همشهری آنلاین - زهرا سرویان : بعد از به رسمیت شناخته شدن شغل کتابفروشی در میان تهرانی بازار کتاب به‌ویژه کتاب‌های مذهبی حسابی داغ بود و اکثر اهالی علم و فضل و کمال سعی می‌کردند در بازار کتاب از خود رد و نشانه و آثاری را به یادگار بگذارند. این یادگاری در چه جایی بهتر از پایتخت می‌توانست باشد؛ چرا که تهران مرکز اصلی اطلاعات و تبادل افکار بود و به طبع بازار داغ‌تری برای کتاب و فروش آن داشت.
از همه نقاط کشور برای تهیه و خرید کتاب دست اول تازه راهی پایتخت می شدند تا گمشده‌شان را در کتابفروشی‌ها پیدا کنند. «اردشیر آل‌عوض» تهران‌پژوه و محقق فرهنگ عامه، درباره سیر توسعه و گسترش کتابفروشی های پایتخت می‌گوید: «کوچه حاج نایب قطب کتابفروشی‌های تهران قدیم بود و اغلب در این کوچه کتاب‌های مذهبی می‌فروختند. البته این کتاب‌ها غلط‌های فراوانی هم داشتند که در گذشته به آنها کمتر توجه می‌شد. کم‌کم به مرور زمان سلیقه مردم عوض شد و کتاب‌های غیرمذهبی مورد توجه گرفت و هر یک از ناشران متناسب با سلیقه مشتری‌ها کتاب منتشر می‌کردند.»
به گفته آل‌عوض نشر امیرکبیر در خیابان ناصرخسرو سال ۱۳۲۸ راه‌اندازی شد و نخستین آثار چاپی این انتشارات جزوه نماز «حاج میرزا خلیل کمره‌ای» بود. این انتشارات در دهه پنجاه با چاپ بیش از ۲۸۰۰ عنوان کتاب عنوان بزرگ‌ترین بنگاه انتشاراتی خاورمیانه را از آن خود کرد.
این تهران‌پژوه به راه‌اندازی انتشارات گنج دانش در محدوده خیابان ناصرخسرو از قدیمی‌ترین انتشاراتی‌های شهر تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: «یازده سال پس از صدور فرمان مشروطیت و تأسیس خانه ملت و شکل‌گیری حکومت قانون در این سرزمین، به همت مرحوم حبیب‌الله آموزگار، مرحوم سید محمد تدین، مرحوم رضا گنج دانش، انتشارات گنج دانش در سال ۱۲۹۶ خورشیدی تأسیس شد. در این کتابفروشی بیشتر کتاب‌های حقوقی منتشر و فروخته می‌شد که در حال حاضر شعبه‌ای هم در نزدیکی دانشگاه تهران دارد.»
یکی از دیگر از قدیمی‌ترین و نخستین‌های انتشاراتی‌های کتاب‌های دانشگاهی، نشر چهر در خیابان انقلاب است. این انتشاراتی باعث شد که نخستین دانشجویان دانشگاه تهران به جای کپی کردن جزوه استادان خارجی و دست‌نوشته‌های همکلاسی‌هایشان صاحب کتاب‌های چاپی شوند. اما چه شد که نخستین انتشارات کتاب‌های دانشگاهی راه‌اندازی شد، حکایت جالبی دارد.
بانی تأسیس نخستین دانشکده پزشکی با عنوان «دانشکده طب» در انتهای ساختمان کنونی دانشگاه تهران دکتر شارل ابرلین فرانسوی بود. در آن زمان کسی به‌صورت جدی به چاپ کتاب‌های پزشکی فکر نمی‌کرد. استادان دانشگاه پزشکان فرانسوی بودند و دانشجویان از جزوه‌های همین استادان برای مطالعه استفاده می‌کردند تا اینکه عده‌ای از دانشجویان ایرانی بورسیه فرانسه شدند و بعد از بازگشت به زادگاه خود تصمیم به چاپ کتاب‌های دانشگاهی گرفتند.
«دکتر مصطفی حبیبی» و «حسین فریور» دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی از دانش‌سرای عالی بود که سال ۱۳۲۱ همراه تعدادی از دوستان‌شان انتشارات چهر را تأسیس کردند. «جنین‌شناسی» نخستین کتابی بود که از سوی انتشارات چهر سال ۱۳۲۴ در حوزه پزشکی منتشر شد. چاپ این کتاب حدود ۳ سال زمان برد.