جایگاهی که وضع و خطابه روحانیت همواره مورد توجه عموم و به عنوان یک رسانه مهم ترویج دهنده تفکر تشیع بوده است. نگاهی به نحوه برگزاری مراسم های مذهبی طی سال های اخیر و رواج مداح منبری در جای خود از اهمیت بسیاری برخوردار است. حجت الاسلام دکتر حسینعلی سعدی استاد حوزه و دانشگاه در گفت و گو با همشهری جمعه به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخته است.
مجالس سوگواری، عامل ترویج اسلام ناب
حجت‌الاسلام سعدی مجالس سوگواری را اعم از مجالس عزاداری سید‌الشهدا(ع)، فاطمیه و.... باعث ترویج اسلام ناب و بسط فرهنگ جهاد و شهادت‌طلبی در طول تاریخ دانسته و با اشاره به مشکل اداره مجالس عزاداری، نقش اصلی را در کنترل، هدایت و بهره‌گیری از ظرفیت موجود در مجالس سوگواری برعهده خطبا دانسته
و بیان داشت: روحانیون و وعاظ باید با استفاده از ظرفیت موجود در مجالس سوگواری به بسط تفکر اسلامی و ترویج فرهنگ دینی توام با عقلانیت در سطح جامعه بپردازند و مداحان در این امر خطیر آنها را از طریق برانگیختن درست و مناسب احساسات و عواطف مردم در جهت به خدمت گرفتن تعقل و بسط معنویت یاری رسانند.
این استاد دانشگاه پس از ذکر جایگاه مهم مجالس سوگواری، به اقدامات و فعالیت‌‌هایی که در طول تاریخ در جهت مبارزه با سوگواری‌ها و عزاداری‌ها انجام شده، پرداخت و تصریح کرد: مبارزات موجود با مجالس مذهبی در طول تاریخ به دو گونه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری قابل تقسیم‌اند. نوع اول این مبارزات، اقدامات سخت‌افزاری و مقابله با شکلگیری و انجام محافل مذهبی و مراسمات دینی بوده که نمونه‌های بسیاری از آن در کتب تاریخی و روایتی ذکر شده است.
باب «جور الخلف» از کتاب شریف بحارالانوار حاوی بسیاری از مصادیق این مبارزات است که سلاطین وقت درصدد محو برخی حوادث و وقایع از صفحه تاریخ بوده‌اند.اما دکتر سعدی این قسم از مبارزات را کم‌تاثیر و یا حتی در برخی مواقع دارای تاثیر معکوس معرفی کرده و توجه بیشتر را به سوی مبارزات نرم‌افزاری و نوین معطوف داشته و افزود: جریان طاغوت پس از احساس عدم توانایی در جهت مقابله با جریان ولایت الهی، درصدد تحریف مجالس مذهبی برآمدند و دست به مبارزه نرم‌افزاری و نوع نوینی از مبارزات با مراسمات سوگواری مذهبی زدند.
رسالتی حساس بر دوش عالمان دین
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با تاکید دوباره بر اهمیت و جایگاه مهم مجالس سوگواری در تنویر افکار عمومی و بسط عقلانیت عمومی در جامعه، رسالت عالمان دین به عنوان مرزبانان کیان عقیدتی، جامعه اسلامی را در هدایت و کنترل محافل مذهبی حساس برشمرده و تأکید کرد: علما باید در مرحله نخست مصداق «العالم بزمانه» بوده و آسیب‌های پیش‌روی مجالس مذهبی را با دقت رصد کرده و در مرحله بعد به آسیب‌زدایی و درمان این موضوع مهم و خطرناک بپردازند.
وی همچنین معتقد است این رسالت خطیر امروزه اهمیتی مضاعف پیدا کرده است، چرا که در نظام جمهوری اسلامی به تعبیر امام راحل عاشورا پشتوانه انقلاب و نظام است و در نتیجه اهمیت این مجالس بیشتر و لزوم آسیب‌شناسی و درمان آنها دو چندان شده است.
تبیین بایسته‌های محافل مذهبی، مقدمه مقابله با انحرافات
این استاد دانشگاه معتقد است برای آسیب‌شناسی محافل مذهبی ابتدا باید بایسته‌های این محافل را روشن نمود تا با استفاده از آن بتوان وضعیت موجود را با توجه به آن آسیب‌شناسی کرد تا اصولی راهبردی برای این محافل تبیین شود تا این محافل توانایی دستیابی به اهداف مقدس خود را داشته باشند.
وی تصریح کرد: جهت تبیین این بایسته‌ها که بر دو مقوله شکلی و محتوایی قابل تقسیم‌اند از مفهوم تبلیغ از منظر قرآن استمداد گرفته و توجه علما را به رعایت چند اصل راهبردی که انحراف از آنها، مجالس مذهبی را از دستیابی به اهداف والای خود باز می‌دارد، جلب می‌کنم.
اصول اساسی خطابه
دکتر سعدی با اشاره به اینکه قرآن در امر تبلیغ از دو اصطلاح بلاغ مبین و قول میسور استفاده کرده، بیان داشت: اول اینکه سخنرانی‌های مجالس عزاداری باید در عین استحکام، ساده، روان و قابل فهم باشد. یعنی هم باید شفاف و به دور از هر گونه ابهام و تردید باشد که موجبات کج فهمی را در مخاطب بوجود نیاورد و هم واعظ باید به زبان مخاطب با او سخن گوید و از به کار بردن کلمات ثقیل و تخصصی اجتناب کند.
دقت به محل ارائه بحث، دومین اصلی است که حجت الاسلام سعدی خطبا را به رعایت و دقت به آن دعوت کرد. وی معتقد است: بسیاری از سخنان حق است، اما گاهی خطیب مکان درستی را برای ارائه آن انتخاب نمی‌کند. وی به نظر امام(ره) نیز در این زمینه اشاره کرد و با استفاده از این نظر ارائه مطالب غیرمفیدی همچون طرح مسائل عمیق عرفانی را در محافل عمومی منحرف کننده و گاهی موجب ایجاد شبهه دانستند.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به این که قرآن پیامبر(ص) را هم بشیر و هم نذیر معرفی کرده، نتیجه‌گیری کرد: سومین نکته تبشیر و انذار توأمان است. در عرصه خطابه دینی هم باید امید ایجاد کرد و هم مخاطب را در عقاب الهی انذار کرد.
وی همچنین بیان داشت مقام معظم رهبری نیز در یکی از بیانات خود به این مسئله اشاره داشتند و بیان کردند خطیبی که فقط بشارت و امید داشته باشد و انذار نداشته باشد این خطابه با خلاء مواجه است. انذار صِرف می‌تواند موجب یاس و ناامیدی و تبشیر صِرف مایه احساس غرور خواهد شد.
مداحی‌های بدون اصول، نمونه بارز آسیب‌های محافل مذهبی
حجت‌الاسلام سعدی برخی مداحی‌های یکسویه را که موجب ایجاد غرور و همچنین امنیت خاطر و حس امن نسبت به عذاب الهی می‌شود را از نمونه‌های بارز عدم توجه به این اصل مهم خطابه دانسته و اظهار کرد: این آسیب می‌باید تحت نظر و توجه علمی اصلاح شود و در غیر این صورت ممکن است محافل مذهبی را با آسیب‌های جدی مواجه کند.
اصل مهم بعدی که دکتر سعدی با استمداد از بیانات شهید عالیقدر، استاد مطهری آن را از جمله اصول اساسی خطابه معرفی کرد، لزوم خدامحوری مذهبی بود. وی تصریح کرد: چه در عرصه خطابه و ترویج تعقل دینی و چه در عرصه مداحی و مرثیه‌سرایی نباید اصل خدامحوری را که تنها موجب و ضامن توفیق در عرصه دینی است، فراموش شود.
وی در تایید سخن خود از تاریخ کربلا نیز بهره گرفت و افزود: در تاریخ کربلا نیز مشاهده می‌کنیم که حضرت امام سجاد(ع) در مواجهه با خطیب اموی که حقوق بگیر دستگاه حاکم است به او اعتراض کرده و می‌گوید تو کسب دنیا را مقدم بر رضایت خالق کرده‌ای.
استاد دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به این مسئله که همین مجالس مذهبی بوده‌اند که در طول 14 قرن دین ما را حفظ کرده‌اند، بیان داشت: «محافل مذهبی پیوسته در طول تاریخ کانون بیداری امت‌ها و جوامع اسلامی در مقابل بیدادگری‌ها و ظلم‌ستمگران بوده است که نمونه بارز آن پیروزی انقلاب اسلامی با هدایت و رهبری امام راحل است.
وی به لزوم دقت و توجه نسبت به آسیب‌های محتوایی محافل مذهبی اشاره کرده و افزود: تحلیل عالمان شیعه در جریانات سیاسی- اجتماعی جوامع اسلامی نیز بسیار موثر است. عالم با استفاده مناسب خود از حوادث و معارف اسلامی در برهه‌ای مناسب تاریخی می‌تواند تحولات عمیقی در سطح جامعه ایجاد کرده و از انحراف و آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری کند.
وی با اشاره به قرار داشتن در ایام عزاداری فاطمیه به نمونه‌ای از تحریفات محتوایی اشاره کرد و بیان داشت: به عنوان مثال فاطمه زهرا(س) و نقش او می‌تواند بهترین الگو برای مسلمانان باشد درحالی که برخی شیطنت‌ها درحال شکلگیری است که فاطمه(س) را مانند اسوه و نمونه‌هایی دست نیافتنی معرفی کنند که منجر به فاصله گرفتن جامعه از شیوه عمل آنها خواهد بود.
وی جنبه الگو دهی شخصیت‌های مذهبی را مهمترین جنبه آن قلمداد کرده و بیان داشت: ما باید در موضوعات و مواقع مختلف از نعمت محافل مذهبی استفاده کنیم و در آنها به ارائه الگو به مخاطبین بپردازیم.
وی با اشاره به نامگذاری سال ٨٨ به سال اصلاح الگوی مصرف، خطبا را به ارائه الگوی اسوه مصرف دعوت کرده و افزود: من از خطبا دعوت می‌کنم در دهه دوم فاطمیه از پتانسیل عظیم موجود در این محفل سوگواری استفاده کنید و در این دهه بر روی شیوه زندگی حضرت زهرا(س) متمرکز شویم و ببینیم ایشان چگونه از منابع طبیعی و انسانی جامعه استفاده کرده است.
مداح منبری از آسیب‌های کنونی محافل مذهبی
حجت الاسلام سعدی با اشاره به خاطره‌ای از دقت نظر آیت‌الله بروجردی درخصوص محافل مذهبی و مقابله با غلوگویی مرثیه‌خوان یک مجلس به یکی از آسیب‌های روز محافل مذهبی پرداخت و افزود: ما امروز با آسیب مداح منبری مواجه شده‌ایم. بعضاَ منبری در کرسی خطابه به کار مداحی می‌پردازد و مداح در جایگاه مداحی مشغول به خطابه می‌شود که هر دو امر غلط است. مداح و خطیب باید با کمک یکدیگر توأمان قوه عاقله و عاطفه را به سوی ترویج فرهنگ اهل بیت و تعقل در جامعه اسلامی و فرهنگ‌سازی عمومی سوق دهند.
دکتر سعدی ادامه داد: در چنین موقعیتی رسالت عالمان دین در بازخوانی مراسمات مذهبی بسیار سنگین است که باید بین دو نکته حقانیت و بازگویی آن به زبان معاصر و مناسب توجه داشته باشند و همچنین از هدف شدن گریه ممانعت کرده و محافل مذهبی را به سمت و سو دادن عاطفه به سمت حقیقت و عقلانیت رهنمون سازند که اگر عالمان و مداحان به جایگاه عمیق مجالس مذهبی در ایجاد و بسط معرفت اجتماعی، عقیدتی و مذهبی و نقش موثر آن در اصلاح ناهنجاری‌های اجتماعی پی ببرند
و به آن به عنوان کانون بیداری امت اسلامی نگاه کنند، می‌توانند با استفاده از این ظرفیت به تنویر افکار عمومی و بسط اخلاق و عقلانیت و معنویت در جامعه بپردازند و جامعه را در راستای افزایش آمادگی عمومی جهت‌پذیرش حکومت حضرت ولی عصر(عج) که هدف والای ائمه اطهار(ع) است، رهنمون سازند.
همشهری جمعه