همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: به همین دلیل ناصرالدین‌شاه با توجه به علاقه بسیارش به هنر تعزیه‌خوانی، تصمیم گرفت بنایی عالی و مناسب برای برگزاری تعزیه علم می‌کند. او در سال ۱۲۴۵ به دوستعلی‌خان معیرالممالک دستور داد تا همراه ساختن کاخ شمس‌العماره، تکیه وسیعی هم کنار آن بنا کند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
معیرالممالک از همان زمان دست به کار شد و مهندسان و معماران مشهور تهران را گرد هم جمع کرد. هدف ناصرالدین‌شاه از ساخت این بنا، اختصاص دادن آن به نمایش‌های غیرمذهبی بود، زیرا او در مسافرت‌هایش به اروپا با تئاترها و سالن‌های نمایش آنجا آشنا شده بود و از این‌رو اقدام به ساخت این بنا کرد. شباهت معماری این تکیه با بزرگ‌ترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان، رویال آلبرت‌هال لندن، گواه این ادعا است. افرادی که از رویکرد غربی ناصرالدین‌شاه در ساخت تکیه دولت سخن گفته‌اند، معتقدند که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده بود که این رویکرد، سبب نارضایتی مردم متدین آن زمان شد، در نتیجه ناصرالدین‌شاه آن مرکز را به مراسم مذهبی، به‌ویژه مراسم روضه‌خوانی و تعزیه‌گردانی، اختصاص داد.
از قرائن چنین برمی‌آید که ظاهراً تا سال اتمام ساختمان شمس‌العماره معمار یا معماران فقط به تهیه مقدمات کار و ابزار و مصالح ساختمانی، کندن پی و طراحی برای بنا تکیه جدید پرداخته‌اند و از سال ۱۲۴۶ سال اتمام و تکمیل ساختمان شمس‌العماره یا یک سال پس از آن عملیات ساختمانی را آغاز کرده‌اند. با توجه به اسناد و مدارک موجود، ساخت تکیه جدید «تکیه دولت» چهار یا پنج سال زمان برده است و به نظر می‌رسد که در سال ۱۲۵۱ یعنی نخستین سالی که ناصرالدین‌شاه به اروپا سفر کرد، مراحل ساخت تکیه به اتمام رسید. در باره نخستین اجرای نمایش تعزیه در تکیه دولت زمان دقیقی ذکر نشده، اما به اعتقاد برخی از کارشناسان و تاریخ‌پژوهان، برای نخستین بار نمایش تعزیه در سال ۱۲۵۲ در این تکیه اجرا شد.
در آن سال و سال بعد، ایام محرم با زمستان بسیار سرد و پربرف مقارن شد. به همین دلیل و همچنین به علت ناتمام بودن بعضی از بخش‌های فرعی و تزیینی تکیه، تعزیه‌خوانی در آن متوالیاً و با نظم وترتیب برگزار نمی‌شد، اما از سال ۱۲۵۴ یا ۱۲۵۵ به بعد تعزیه‌خوانی در این تکیه با شکوه و جلالی خاص که سال‌ها نیز ادامه داشت شکل می‌گیرد. تعزیه‌خوانی‌های تکیه دولت جدید تا سال مرگ ناصرالدین‌شاه ادامه داشت و سال به سال بر شکوه و جلال و تجمل و تشریفات آن افزوده می‌شد. با آنکه در ایام محرم در تکایای تهران و نقاط مختلف شهر به‌خصوص در تکیه‌های معروف و بزرگ تعزیه‌خوانی‌های خوبی برگزار می‌شد، اما جمع زیادی از مردم تهران، تکیه دولت را به همه آنها ترحیج می‌دادند و آرزو داشتند تعزیه‌های این تکیه را ببینند.
تعزیه‌خوانی دربار از اول محرم یا یک روز مانده به آن شروع می‌شد و تا دهم و گاهی چهاردهم ادامه داشت و معمولاً در ۲نوبت روز و شب برگزار می‌شد. در ایام محرم، مردم بامداد هر روز، از دور و نزدیک شهر با شتاب خود را به سبزه‌میدان و جلو تکیه دولت می‌رساندند تا هرچه زودتر در تکیه جایی برای خود بیابند و از تماشای تعزیه محروم نمانند. تعزیه‌خوانی‌های تکیه دولت با مقدمات، پیش‌درآمدها و تشریفات بسیاری آغاز می‌شد. از صبح تا ظهر مردم و تماشاگران به انتظار شروع تعزیه در تکیه می‌نشستند. حوالی ظهر نخست روضه‌خوانی شروع می‌شد. سپس دسته‌های مختلف به تکیه می‌آمدند و مراسم عزاداری انجام می‌شد. پس از آن، یعنی از ۲ یا ۳ بعدازظهر، تعزیه برپا می‌شد.
البته زمان شروع تعزیه‌های شبانه در فصل‌های مختلف فرق می‌کرد و معمولاً در اوایل شب شروع و تا سه چهار ساعت ادامه داشت و اغلب مراسم و تشریفات نخستین تعزیه‌های شبانه کمتر از تعزیه‌های روز بود. با اجرای تعزیه در تکیه دولت جدیدساز، تعزیه‌خوانی‌های دولتی و درباری شهرت و اهمیت بسیار یافت. دربار در زمان برگزاری تعزیه در تکیه دولت، گهگاه برخی از نمایندگان دولت‌های اروپایی مختلف را به تهران دعوت می‌کرد که در برخی از مجالس تعزیه شرکت کنند. برخی سیاحان و جهانگردان هم که به تهران می‌آمدند، اگر اقامت آنان در تهران با ایام سوگواری مقارن بود، می‌کوشیدند با کسب اجازه از شاه و رجال درباری و متصدیان تکیه و تعزیه یک یا چند مجلس از تعزیه را در تکیه دولت ببینند. تکیه دولت را در اواخر ذی‌الحجه، دوسه روز مانده به اول محرم، برای تعزیه‌خوانی آماده می‌کردند. نایب‌النظاره دربار (سرپرست و مدیر امور تشریفاتی تکیه) با همکاری ناظم‌البکا و کارکنان نظارتخانه، موظف به آماده کردن تکیه بودند.
نخست چادر تکیه را روی استخوان‌بندی سقف هلالی‌شکل آن می‌کشیدند و تکیه را می‌روفتند و پاکیزه می‌کردند. بعد پارچه‌های سیاه بر دیوارها و جرزهای طاقنماها می‌آویختند و تالار بزرگ تکیه (جایگاه مخصوص شاه) را با قالی و قالیچه و پارچه‌های رنگارنگ و چلچراغ و امثال آن می‌آراستند. آرایش و بستن طاقنماهای هم بر عهده کسانی بود که طاقنماها را در اختیار آنان گذاشته بودند. ناصرالدین‌شاه معمولاً از روز دوم یا سوم محرم به تکیه می‌آمد و در جایگاه مخصوص خود که پرده زنبوری آبی یا مشکی جلویش آویخته بود می‌نشست.
در بیشتر سال‌ها تعزیه‌خوانی تکیه دولت از یازدهم تا آخر محرم و گاهی تا آخر ماه صفر همچنان ادامه داشت و حتی در ماه‌هایی غیر از محرم و صفر نیز در آنجا تعزیه اجرا می‌شد. بانیان مجلس این تعزیه‌ها رجال دولت بودند که هرکدام هزینه برگزاری چند روز تعزیه را بر عهده می‌گرفتند. البته شکوه و جلال این تعزیه‌ها به پای تعزیه‌های دهه اول محرم نمی‌رسید.