به گزارش همشهری آنلاین زنان در آیین تعزیه جایی نداشتند و مردان با پوشیدن لباس‌های زنانه و روبنده نقش زنان در تعزیه را اجرا می‌کردند؛ رسمی که در همه شهرهای کشور رواج داشت. رنجبر به همشهری می‌گوید که حضور زنان در تعزیه را از شهرستان دشتستان شروع کرده و حالا در گوشه و کنار استان بوشهر می‌بیند که دختران و زنان کمابیش در این آئین تاریخی حضور پیدا کرده اند.
زنان، لالایی خوان تعزیه
«حضور بانوان در آئین کهن تعزیه در کشور ما هیچ وقت تا کنون رسمیت نیافته است؛ در استان بوشهر نیز در سال¬های بسیار دور این حضور به شدت کمرنگ و حاشیه ای بوده است به این معنا که اگر قرار بوده است خانمی در تعزیه حضور پیدا کند، در نقش لالائی‌خوان و در حاشیۀ میدان تعزیه حاضر می‌شد.» این را مریم رنجبر می‌گوید که کارشناسی ارشد را در ادبیات نمایشی و دکترای خود را در رشته پژوهش هنر به پایان رسانده. رنجبر که معلم بازنشسته است و سال‌ها در مدارس بوشهر تدریس کرده، همواره دغدغه حضور بانوان در عرصه‌های مختلف اجتماع را داشته.
او ادامه می‌دهد: «سال ۱۳۷۲ به عنوان نخستین شبیه‌خوان زن وارد میدان تعزیه شدم. برخی نمی‌خواستند باور خود را تغییر دهند و بپذیرند که بانوان هم می‌توانند در میدان تعزیه باشند. کم‌کم پذیرش مخاطبان بیشتر شد و زنان و دختران علاقه‌مند بوشهری راهی این وادی شدند. خوشبختانه هم اکنون با موافقت و همراهی سایر اقشار مردم، حضور زنان مقبولیت عمومی در استان بوشهر یافته است. هم اکنون زنان و دختران علاقه‌مند بوشهری بدون هیچ مشکلی راهی این میادین شده و همانند شبیه خوانان مرد، در نقش شخصیت های برجسته تاریخ همچون حضرت زینب(س)، سکینه، رقیه و ام لیلا(س) ظاهر می شوند. این حضور در مهر ماه ۱۴۰۲ در بیست و یکمین جشنواره بین‌المللی هنرهای آئینی و سنتی در بخش شبیه خوانی (تعزیه) با استقبال و البته شگفتی و حیرت مخاطبان روبه‌رو شد.»
تا قبل از حضور بانوان در صحنه نمایش تعزیه، مردان و پسران نوجوان با تن‌پوش‌های زنانه و تقلید صدای زنان نقش زنان و دختران را اجرا می‌کردند.
بیشتر بخوانید:
روایت زنانه اربعین | بوشهر تنها منطقه ای که زنان تعزیه می خوانند
این راه درست است
فعالیت در این مسیر یا به قول رنجبر نوآوری در آیین تعزیه با حضور زنان، تجربه‌های تلخ و شیرین زیادی را برای او به جا گذاشته‌است. می‌گوید: «خود زنان هم حضور مرا در میدان تعزیه نمی‌پذیرفتند. به من می‌گفتند از کی تا حالا یک زن تعزیه‌خوان شده و من می‌گفتم از زمانی که حضرت زینب(س) برای در صحرای کربلا و سپس دربار شام سخنرانی کرد.»
او یکی دیگر از خاطراتش را این‌طور تعریف می‌کند: «در یکی از همان اجرای اولم، تعزیه که تمام شد شنیدم چند خانم گفتند چه جوان خوبی برای شبیه‌خوانی انتخاب شده بود، هم صدای زنانه خوبی داشت و هم حرکاتش خیلی ظریف و باورپذیر بود. وقتی وقتی روبنده را از صورتم پائین کشیدم و گفتم من بودم که نقش را اجرا کردم، برخورد خوبی نداشتند و گفتند تو خجالت نکشیدی رفتی تعزیه اجرا کردی. برخی هم گفتند خدا خیرت بدهد، چقدر کارت عالی بود! با این قوت قلب‌ها و تشویق¬ها خیلی حس و حال خوبی پیدا کردم و از همان زمان مصمم شدم تا آیین تعزیه را با حضور زنان جدی‌تر بگیرم. انگار تلنگری بود که راهم را درست انتخاب کرده‌ام.»
روایت واقعیت
نتیجه فعالیت‌های رنجبر این بود که روایت زنانه اربعین در بوشهر شکل گرفت و تعزیه‌هایی با روایت‌های اسیران و زنان بازمانده از واقعه کربلا در گوشه و کنار بوشهر اجرا می‌شد و کم مخاطب نداشت. تا جایی که آوازه این اجراها به شهرها و استان‌های دیگر هم رسید.
رنجبر درباره نوع پوشش زنان در تعزیه بیشتر توضیح می‌دهد: «هیچ تغییری در نوع پوشش ندادیم. همان لباس‌های معروف و آشنای تعزیه را انتخاب کردیم. فقط از روبنده و دستکش هم استفاده می‌کنیم. هدف من این نبود که در اصل آیین تعزیه تغییر بدهم. من فقط می‌خواستم نقش زنان در این واقعه تاریخی را خود زنان اجرا کنند. زنان فقط لالایی‌خوان نباشند و شبیه‌خوان‌های زن اجرای خود را به شکل دکلمه اجرا می‌کنند. نوع بیان بانوان هم‌تراز با اجرای تعزیه است و حضور زنان به هیچ عنوان باعث نشده سبک و سیاق آیین تعزیه به هم بخورد.» تجربه بازیگری در تئاتر و نمایش و سینما از سوی زنجبر به سال ۱۳۶۵ در شهرستان دشتیاری استان بوشهر برمی‌گردد.
رنجبر معتقد است از حیث فنی هیچ دو اجرائی در تعزیه کاملا مثل و مانند هم نمی‌شود. او ادامه می‌دهد: «تمام تلاشم این بوده و هست که تعزیه را از حالت کلیشه‌ای خارج کنم. روی روایت واقعیت‌ها تاکید دارم. روایت بعضی نسخ با واقعیت در تناقض و خیلی اغراق و بعضا تحریف شده است.»
بخشی از مستند «روزی روزگاری زینب (س) » را که درباره مریم رنجبر، نخستین زن اجراکننده تعزیه در بوشهر ساخته شده ببینید:
چراغ همیشه روشن
رنجبر آموزش اجرای تعزیه برای دختران و زنان بوشهر را بر عهده دارد. می‌گوید: «بچه‌ها رقیه‌خوانی می‌کنند و برای همه گروه‌های سنی آموزش شبیه‌خوانی داریم. جالب اینکه بعضی دختران در شهرستان‌های دیگر که امکان آموزش حضوری ندارند، با دیدن فیلم تعزیه بانوان بوشهری تمام حرکات و لباس و اجرا را تمرین می‌کنند و برای خودشان گروه اجرای تعزیه دارند. من همیشه به آنان توصیه می‌کنم که مطالعه کنید و سبک خودتان در تعزیه را داشته باشید که با مریم رنجبر متفاوت باشد.»
رنجبر نهایت آروزی خودش را نیز این‌طور بیان می‌کند: «آرزوی من نه تنها برای زنان بوشهری بلکه برای تمام زنان سرزمین این است که بدانند کجای روایت خط زندگی هستند. بارها به من گفتند زنان را با تعزیه چه‌کار؟ تو از تعزیه چه می‌خواهی؟ و پاسخ داده‌ام که اجرای نقش زنان از سوی مردان با تن‌پوش زنانه در تعزیه یک تحریف تاریخی است. رسالت من روشنگری و مبارزه با این تحریف است. زنان در کربلا صدای خودشان را به گوش عالم رساندند. زینب (س) از انسانیت حرف می‌زد و نه فقط از زنان. ایشان نه فقط الگوئی برای زنان بوده و هست، بلکه یک الگوی کامل از انسانیت را به تاریخ عرضه داشتند. برای تحریف در دین تلاش کرد. تنها راه نجات هم تمسک جستن به راه اوست. هر چقدر هم دنیا تغییر کرده و عوض شده باشد، ما الگویی داریم که هدایتگر بشریت است.»
زنان بوشهری در تعزیه
آیین مختک‌گردانی که در بوشهر ثبت ملی هم شده است، مراسمی است که از دیرباز با نقش‌آفرینی زنان بوشهری همراه بوده‌است. در این آیین زنان به یاد حضرت علی‌اصغر(ع) مراسمی اجرا می‌کردند و لالایی می‌خواندند. ام‌لیلا مادر حضرت علی‌اکبر (ع)، رباب مادر حضرت علی‌اصغر (ع)، شهربانو مادر حضرت سجاد (ع)، حضرت سکینه دختر فاضل امام‌حسین (ع)، مادر حضرت قاسم‌بن‌الحسن (ع) و ام‌وهب از مهم‌ترین نقش‌هایی است که بانوان در تعزیه و مجالس مختلف شبیه‌خوانی بوشهر اجرا می‌کنند.
مجالس شهادت حضرت معصومه (ع) و حضرت‌رقیه (ع) و بازگشت کاروان اسرا به مدینه از جمله تعزیه‌هایی هستند که شبیه‌خوانان زن در نقش‌های حضرت معصومه (س)، حضرت رقیه (س) و ام‌البنین مادر حضرت ابوالفضل العباس (ع) برای اجرای آن مشارکت دارند.
فیلم هایی از اجرای تعزیه زنان بوشهری را ببینید:
بیشتر بخوانید:
برای نخستین بار؛ آماده سازی مسیر دریایی برای زائران اربعین
آیین های عزاداری محرم در استان ها | مشعل گردانی بهبهانی ها + فیلم