همشهری آنلاین - روزبهانی: کمی که گذشت، اهالی برای حفاظت و نگهداری آب، به فکر تعبیه انبار افتادند. این محله بزرگ هم مانند محله‌های دیگر در سال‌های ۱۲۲۰تا ۱۲۳۶ توسعه پیدا کرد و کلان‌محله‌ای با ریزمحله‌ها، گذرها و زیرگذرهای مختلف شکل گرفت.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
در بخش شمالی محله سنگلج چشمه آبی می‌جوشید که آب شرب تمام محله را بیش و کم از طریق تعدادی نهر تأمین می‌کرد. به همین خاطر این محله به نام «آب‌پخش‌کن» شهرت پیدا کرد. محمود منیعی، تهران پژوه، می‌گوید: «به گفته محسن معتمدی، تهران‌شناس برجسته تهران، یکی از منابع قدیمی آب طهران عتیق، ســـر آب پخش کن، در شمال محله سنگلج بود که از نهر یا مظهر قنات سرچشمه می‌گرفت و از سنگلج به طرف جنوب شهر که محله دباغخانه در آنجا قرار داشت، جریان می یافت. از این آب برای مصرف دباغی یعنی شستن پوست برای تولید کفش و پوستین استفاده می کردند. شغل دباغی به آب فراوان نیاز داشت و بوی نامطبوعی هم می‌پراکند. آب دباغخانه به هیچ وجه مصرف آشامیدنی نداشت و از این آب برای آبیاری باغ ها و مزارع اطراف استفاده می‌شد. در پایین دباغخانه و به موازات حصار شهر، باغ های بزرگی مثل باغ شیخ موسی، باغ حاجی کاظم (باغ معیرالممالک)، باغ معمارباشی و … پدید آمد که تا حدود ضلع جنوبی محله سنگلج را می پوشاند.»
نارنجی نژاد، از اهالی قدیمی محل درباره این آب‌انبار می‌گوید: «پدرم تعریف می‌کرد که ظرف مسی برمی‌داشتند و به همراه برادرش به باغ معیرالممالک می‌رفتند تا از آب انبار آنجا برای خانه آب بردارند. بعد از مدتی که دست و بال اهالی بازتر شد، ساکنان برای خودشان در خانه آب انبار اختصاصی درست می‌کردند. اکنون آب انبار معیرالممالک از سمت کوچه پر شده و چند مغازه جای آن را گرفته، ولی از داخل مسجد معیر الممالک به آب انبار راه دارد که متاسفانه به زباله دانی تبدیل شده است.» همچنین مسیر دیگر آب، به سمت درخونگاه جریان داشت و محله شرقی سنگلج را سیراب می کرد. در هر حال در سراسر محله سنگلج، آبرسانی به خانه ها، باغ‌ها و گورستان‌ها در چند مسیر برقرار بود.
منیعی درباره قنات‌های حفر شده توسط خیران در این محله می‌گوید: «در سال‌های شکل گیری و توسعه محله سنگلج قنات‌هایی توسط اعیان و اشراف یا نیکوکاران ایجاد شد که در میان آنها ۳قنات شهرت بیشتری داشتند. قنات مستوفی که بانی آن میرزا یوسف‌خان مستوفی الممالک بود (همان قنات حسن آباد)، قنات نجف آباد (از رشته قنات های حفر شده در دوران ناصرالدین شاه) و قنات میرزا یحیی وزیر (قنات وزیری). مسجد چال‌حصار (اردبیلی‌ها) نیز آب‌انباری قدیمی داشت. همچنین از سوی دیگر برای ذخیره چندماه آب آشامیدنی در محله، آب انبار ساختند.
علاوه بر آب انبارهای شخصی، خیران و اشراف آب انبارهای وقفی بنا کردند تا تهی‌دستان و طبقات متوسط هم که آب قنات از سکونتگاهشان عبور نمی کرد از آن استفاده کنند.» معیّر (بانی مسجد نظام‌الدوله معیرالممالک در کوچه معیر)، حاج رجبعلی (جنب مسجد حاج رجبعلی)، میرزا موسی مستوفی (چال‌حصار)، حاج محمد کریم، حاج نعمت الله، سید آقا، صمد صابونی و بازار از مهمترین آب انبارهای محله سنگلج بودند. در آن دوران آب انبار معیر، دومین آب انبار بزرگ تهران بود.