همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: سنگلج در تهران قدیم علاوه بر بازارچه و کاروانسرا، ۷سرا داشت که رونق اقتصادی بسیاری به این محله بخشیده بود. برخلاف اینکه بازارچه‌ها، حالت محلی داشت و مشاغل مورد نیاز اهالی محل مانند نانوایی، میوه و سبزی‌فروشی، کشک‌سابی، ماست‌بندی و حمامی زیر یک گذر جمع بودند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
از یک صنف دو کاسب فعالیت نمی‌کرد؛ مجموعه‌ای از یک شغل که حتی می توانست مکمل یا حرفه‌های مربوط به آن شغل هم باشد، در یک سرا گرد هم جمع شده و فعالیت داشتند؛ مثلاً، وقتی وارد سرای ملاعلی می‌شویم فقط فرش‌فروش‌ها هستند. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، درباره شکل و نحوه فعالیت این سراها می‌گوید: «معمولا سراها متشکل از ده‌ها دهنه مغازه از یک شکل و یک کار در بازار اصلی بود که با یک در بسته می‌شد. همچنین علاوه بر سرا، سراچه هم وجود داشت که شبیه سرا بود، اما در مقیاس و ابعاد کوچک‌تر که از شغل یکدست برخوردار نبودند.
آصف الدوله در شرق دروازه قزوین، حاج میرزا احمد خوانساری، خالصه یک، دو و سه در غرب خیابان دروازه نو در علافخانه، معتمدالحرم و میرزا حسین بلور در شرق باغ معیرالممالک از جمله سراهای محله سنگلج بود. در دوره قاجار هر مکان یا فضایی که به حکومت تعلق داشت، به آن تیول یا خالصه می‌گفتند و جزء اموال دولتی به شمار می‌رفت. به همین خاطر فردی که آن را اجاره کرده بود باید کرایه‌اش را به دولت می‌پرداخت و خالصه محسوب می‌شد.
سرای خالصه یک تا سه در علافخانه قرار داشت. نکته بامزه‌ای هم درباره کاربرد امروزی اصطلاح علاف اضافه کنم؛ کلمه علاف به معنای علوفه است، ولی چون علوفه‌فروشان آدم‌های بودند که سر روستایی‌های بیچاره را که گون و گبره برای فروش آورده بودند، کلاه می‌گذاشتند، به همین دلیل هر آدمی که گیر آنها می‌افتاد، می‌گفت: گیر علاف افتادم! و مقصودش معطل شدن، سرگردان و گیج شدن توسط علاف‌ها بود. علاف‌ها ساعت‌ها وقت روستایی‌ها را به خاطر کسب سود نامتعارف می‌گرفتند.»
در سال ۱۲۵۸ تعداد مغازه ها در سنگلج ۴۵۸باب بود و برپایه آمار نجم الملک در سال ۱۳۴۲ تعداد دکان ها ۱۴۱۶ باب بود که خانه بزرگ میرزا ابوالحسن خان ایلچی، به تنهایی ۳۰باب مغازه داشت. پس از ویرانی بخش شمالی محله سنگلج، تعدادی از دکان‌ها و بازارچه‌های محلی از میان رفتند ولی با توسعه شهری محله سنگلج، کوچک شدن مساحت خانه‌ها و از میان رفتن حیاط‌ها و در دوره جدید با چند طبقه شدن خانه‌ها و پدید آمدن دکان‌ها و حتی پاساژها، اکنون عدد اماکن تولیدی و توزیعی در محله افزایش یافته و امروز و دیروز محله سنگلج با یکدیگر متفاوت است.