همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: صاحب‌دیوان هم لقب بود و هم منصبی در دوران قاجاریان. این لقب، جزو القاب منحصربه‌فردی محسوب می‌شد که فتحعلی‌شاه قاجار به دامادش (فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان) اعطا کرد.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
او هم با این عنوان مسجدی را در محله کهن اودلاجان بنا کرد؛ مسجدی به نام صاحب دیوان. بر سردر مسجد کتیبه ای سنگی نصب شده که روی آن چنین خوانده می‌شود: «در عهد دولت شاهنشاه صاحبقران السلطان بن سلطان والخاقان بن الخاقان ابو المظفر ناصرالدین شاه قاجار خلد الله سلطانه به فرمایش جناب جلالت مآب قواماً للمجد والاجلال میرزا فتحعلی خان صاحب دیوان دام اقباله این مسجد به سعی سرکار مقرب الحضرة حبیب الله خان اتمام یافت.»
محله و کوچه ای که مسجد در آن واقع شده از مکان‌های شاهزاده نشین قاجاری بود و افرادی همچون صاحب دیوان، مؤتمن الملک عمادالسلطنه، در آنجا سکونت داشته اند. همچنین میرزا فتحعلی خان موقوفاتی را در محله چال میدان برای تامین مخارج و هزینه‌ها وقف این مسجد کرده است.
رحیم طوبایی، از ساکنان قدیمی محل درباره تاریخچه مسجد صاحب دیوان می‌گوید: «مسجد صاحب دیوان در سال ۱۲۶۳ خورشیدی به دستور میرزا فتحعلی خان صاحب دیوان، نوه ابراهیم خان اعتماد الدوله و به همت حبیب الله خان در عهد سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده است. نام این مسجد برگرفته از نام بانی آن ابتدا مسجد صاحب دیوان بود اما از دهه ۱۳۳۰، زمانی که سید محمد باقر علوی تهرانی مسجد حوضی امامت این مسجد را برعهده گرفت، نام علوی بر سردر این مسجد حک شد.»
طوبایی ادامه می‌دهد: «این مسجد ۱۴۰ سال قدمت دارد و در ۳مرحله بازسازی شده است، اما متاسفانه به دلیل مرمت‌های ناشیانه و غیراصولی، بخش بسیاری از معماری زیبای آن از بین رفت. آب انبار، تکیه و حسینیه از جمله ملحقات این مسجد بود که سرنوشت خوشی نداشتند. تکیه در کنار خانه صاحب دیوان واقع شده بود و اکنون اثری از آن نیست یا حسینیه هم که سابقا محل مدرسه خانم و از بناهای دوره صفویه بود به دست افغان‌ها خراب شد و صاحب دیوان در این فضا، حسینیه را بنا کرد. به استناد متون موجود در کتاب جواهرکلام، بعدها به جای حسینه، مدرسه معروف فرهنگ در همان محل شکل گرفت و تا حدود نیم قرن پیش نیز فعال بود و امروز مدرسه و خانه‌های دیگری در این محل بنا شده است.»
این مسجد در زمان تولیت سید محمد صادق علوی محل رفت و آمد رجال سیاسی همچون اسدالله علم بود و در دوران سید محمد باقر علوی هم میرزا احمد آشتیانی، سید محمد بهبهانی و سید ابوالقاسم کاشانی در این مسجد حضور غیرقابل انکاری داشتند. به همین دلیل می توان دوران رونق فرهنگی-عبادی مسجد را در زمان تولیت سید محمد صادق علوی دانست. از شب اول تا شب هفتم محرم مراسم روضه خوانی برگزار می‌شد و هئیت‌های منطقه در آنجا عزاداری می‌کردند. همچنین شبهای جمعه دعای کمیل می‌خواندند و مراسم اطعام با آبگوشت برقرار بود.
همچنین درباره مختصات جغرافیایی آن می توان گفت، مسجد از ضلع غربی به خیابان مصطفی خمینی (سیروس سابق) و مغازه های ابزار و یراق و از ضلع شرقی به کوچۀ امامزاده یحیی (ع) منتهی می‌شود. در ضلع شمالی مسجد کوچه علوی و در ضلع جنوبی آن کوچه شاهسون‌ها قرار دارد. از اماکن مذهبی و تاریخی دور و نزدیک به مسجد می‌توان به تکیه ملاغدیر، تکیه چال‌میدان، تکیه سرپولک، تکیه حمام خانم، مسجد حوض، مسجد عین الملک، تکیه درب مدرسه و حسینیه هیئت سقاهای همدانی‌های مقیم مرکز اشاره کرد. تعدادی از این اماکن هنوز وجود دارند و برخی در جریان تغییرات به وجود آمده در بافت محل از بین رفته‌اند.