در گوشه گوشه سرزمین مادری‌مان، از این دست خانه‌ها کم نیست. به عقیده کارشناسان مسائل تربیتی، نشان دادن پیشینه فرهنگی علاوه بر ایجاد غرور ملی، می‌تواند زمینه‌ای برای الگو‌گیری جوانان از گذشته افتخارآمیزشان باشد اما عدم‌تخصیص اعتبار لازم به مرمت این ابنیه و گاه مرمت غیراصولی و تخریبی، این میراث ماندگار را با خطر فراموشی و بی‌مهری مواجه کرده است.
گردشگران می‌گویند خانه امیرکبیر در روستای هزاوه همچنان مدفون زیر آسفالت خیابان است و با آنکه این روستا به‌عنوان قطب گردشگری به تصویب رسیده، سال‌هاست که مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
البته از این دست گفته‌ها و دیده‌ها کم نیست. خانه عالمان نراقی در شهر نراق در حالی‌که سال‌ها پیش قرار بود خریداری و مرمت شود همچنان نیازمند مرمت و توجه است.
مقبره پروفسور حسابی و خانه نظامی گنجوی در تفرش و غیره همه و همه توانمندی‌های منطقه‌ای، جهانی و فرهنگی گردشگری استان مرکزی است که اقدامی جدی برای آنها صورت نگرفته است.
منتظری، مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه با اشاره به میزان کل اعتبار مرمت بناهای تاریخی استان در سال‌جاری (13 میلیارد و290 میلیون ریال)، اولویت مرمت را با خانه‌ها و بناهایی می‌داند که در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.
وی می‌افزاید: خانه امیرکبیر به تازگی آماده ثبت ملی شده که امیدواریم با ثبت این بنا در سال آتی، ردیف اعتباری برای مرمت آن تعیین شود.
به گفته مدیر روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی، بیت حضرت امام(ره) در شهر خمین با اعتبار 300میلیون ریال ـ که البته کمتر از مقدار تعیین شده است- از جمله بناهای در دست مرمت است.
ثبت ملی دیگر نجات‌دهنده نیست
چندی پیش نیز، سخنگوی یکی از انجمن‌های دوستداران میراث فرهنگی به خبرگزاری مهر گفته بود: مسئولان سازمان میراث فرهنگی خوزستان در حالی خانه گازر شوشتر را بازسازی می‌کنند که در چند روز گذشته دستور تخریب آن صادر شده است و آنها نمی‌دانند که برای حل این دوگانگی چه شیوه‌ای باید اتخاذ کنند.
مجتبی گهستونی اظهار داشته بود: خانه گازر دومین خانه با اهمیت شوشتر است که پس از خانه مستوفی‌زاده در خیابان طالقانی در دستور تخریب قرار گرفته است. این درحالی است که خانه تاریخی گازر از بناهای نفیس بافت شوشتر است که در حال حاضر به 3واحد تفکیک شده و دارای عناصر ویژه‌ای از معماری بومی و منطقه‌ای است.
این خانه در خرداد ماه سال گذشته به شماره 23007در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
البته سید حکمت‌الله موسوی، معاون حفظ، احیاء و ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی خوزستان، پاکسازی، آواربرداری و نخاله‌برداری از تمامی فضاها، خاکبرداری و حمل نخاله‌ها به خارج از کارگاه، شمع‌کوبی و قراردادن دستک در مواضع آسیب دیده، تخریب سنگکاری و آجرکاری فرسوده و اجرای مجدد آنها، جابه‌جایی سنگ‌های مناسب و اصلاح رانش در آنها طبق الگوی موجود، سبک‌سازی و خاکبرداری از سطوح، بام اصلاح و اجرا با مصالح مناسب را از اقداماتی خوانده که در این بنا صورت خواهد گرفت.
میراث بر آب
می‌گویند 40سال پیش، اصفهان دارای 1000خانه تاریخی و با ارزش بود که بسیاری از آنها به خاطر مدیریت غلط و ناکارآمد از بین رفته و تنها یک‌سوم این خانه‌ها باقی مانده‌است.
خانه شیخ بهایی یکی از ارزشمندترین خانه‌های تاریخی اصفهان است که در سال 1375 در آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید.
گفته می‌شود این خانه به‌علت نشت لوله‌های آب و بی‌توجهی مسئولان سازمان میراث فرهنگی در حال تخریب است.
در حالی که ساکنان خانه شیخ بهایی در اصفهان بارها درباره وضعیت فعلی خانه به مسئولان سازمان آب و فاضلاب منطقه 3 اصفهان و سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری این استان اخطار داده‌اند اما همچنان هیچ توجهی به این اثر ملی نمی‌شود و به‌علت رطوبت بیش از اندازه، دیوارهای این خانه در حال فرو ریختن است.
به گفته مالک خانه شیخ بهایی، این وضعیت در دیوار شرقی بنا وارد مرحله بحرانی شده و نه تنها خیسی دیوار در این قسمت به خوبی قابل رویت بوده بلکه تزئینات صفوی آن نیز در حال ریختن است.
در این‌باره اسفندیار حیدری‌پور، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان به همشهری می‌گوید: بررسی و مطالعات انجام شده، اما میزان خسارت، به میزان مطرح شده در رسانه‌ها نیست.
خشت بر باد رفته
کاهگل و خشت خام، راوی حکایت معماری خانه‌هایی است که اوج اصالت ایرانی و اسلامی را به رخ می‌کشند. شهر یزد با سپری کردن قرن‌ها و هزاره‌ها بدون جنگ، زلزله و سیل ــ که بخش عمده‌ای از شهر را متأثر کند ــ حال دارای تاریخی‌ترین بافت شهری است. از این رو، معماری همساز با محیط یا معماری زیست اقلیمی کویری‌اش همچنان بکر باقی مانده است.
اما گاه مسئولان ناکارآمد و سودجویان ناآشنا به ارزش این بافت، راوی خسارت‌هایی هستند که حتی حمله‌وران جنگ‌های تاریخی، حامل آن نبوده‌اند. البته نمی‌شود بر اقدامات خوب و مثبت حفاظتی نیز سرپوش گذاشت.
نیمه مهرماه 88 بود که رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد درخصوص مشکلات بافت تاریخی یزد، در بخشی از نامه‌اش به حرزاده، عضو شورای شهر یزد، نوشت: «دفاع از ماهیت مادی و معنوی اثر ارزشمند و منحصر به فردی به‌نام بافت تاریخی شهر یزد، که بحق تبلور به تمام معنای تولیدات اسلامی - ایرانی و ریشه دار و غیروابسته به بیگانگان بوده و متعلق به جهان اسلام است، هرگز خشت‌پرستی نیست.»
عزیز‌الله سیفی در ادامه نوشته است: «بافت‌های تاریخی و فرهنگی گویاترین اسنادی هستند از گذشته درخشان یک جامعه مستقل، صاحب سبک و صاحب اندیشه که بر پایه شناخت (به جای تقلید) و تولید (به جای مصرف) استوار شده است.
در این میان شهر یزد با داشتن تاریخ و تمدنی دیر سال و فرهنگی مصون مانده از تاخت‌و‌تازهای فرهنگ‌های بیگانه و نیز داشتن بیش از 700 هکتار بافت تاریخی، منسجم، بکر و دست نخورده؛ به‌عنوان گسترده‌ترین و عینی‌ترین سند نبوغ، تعهد و توانمندی یزدی‌ها در به فعلیت رساندن آموزه‌های دینی و ارزش‌های اسلامی، در سطح جهان جایگاه ویژه‌ای دارد.
بناهای تاریخی یزد با وجود داشتن هویتی مستقل و منحصر به فرد، هرگز انحصار طلب یا منزوی نیستند؛ بلکه در ارتباطی تنگاتنگ و ارگانیک با سایر بناها، هوشمندانه وحدت در عین کثرت را به نمایش می‌گذارند.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد بنا بر وظیفه قانونی خود و البته در چارچوب ضوابط تعیین شده در آیین‌نامه اجرایی بند (ج) ماده 166 قانون و برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، بارها و به طرق گوناگون مشکلات بافت‌های تاریخی را مطرح کرده و از حضور کمرنگ سایر سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط گلایه کرده است.»
ذات‌الله نیکزاد، معاون میراث فرهنگی استان یزد نیز در گفت‌وگو با همشهری درباره فهرست خرید و مرمت بناهای استان اظهار می‌دارد: به‌دلیل عدم‌تعیین اعتبار لازم، مورد خاصی برای خرید ابنیه تاریخی در استان وجود ندارد اما در مورد مرمت، خانه‌های مشروطـــه، خانه بیات، خانـــــه آقایی‌ها در فهرست ابنیه و خانه‌های تاریخی قرار دارند که قرار است عملیات مرمت در آنها انجام شود.
البته مرمت خانه‌های فرخی یزدی، سمسار، خانه شادمان و مجموعه نواب وکیل که به خانه حیران شهرت دارد، در دست انجام است.
مجموعه خانه‌های آل مظفر که مربوط به قرن 8 هجری قمری بوده و شامل 10 خانه است نیز در فهرست مرمت‌های اضطراری استان قرار دارد که خانه حسینیان، یکی از این خانه‌هاست.این خانه به‌دلیل شرایط استثنایی معماری و ارزش بالای آنکه به غیراز دوره آل مظفر به قبل از این دوره و قرن 5 هجری قمری نیز مربوط می‌شود، در اولویت مرمت است.
معاون میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد، می‌افزاید: در برنامه حفظ و احیای خانه‌های تاریخی یزد، حتی مالکانی که ملک آنها در فهرست ثبت ملی آثار قرار ندارد اما در محدوده قدیمی و سنتی یزد است می‌توانند با مساعدتی که سازمان در نظر گرفته، از نظر کمک هزینه، حضور مرمت کاران یا تأمین مصالح مرمت از حفاظت و مرمت اضطــــــراری بـهره‌مــند شوند.
خانه‌های تاریخی تهران زیر سایه میراث فرهنگی
عمارت‌های تاریخی پایتخت هم از قاعده‌کلی مستثنی نیستند؛ عمارت‌هایی که در همین شهر و همسایگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور قرار دارند و فراموش شده‌اند.
خانه‌های آیت‌الله کاشانی و بهبهانی، از مبارزان بنام تهران نیز اگرچه به فهرست میراث ملی کشور افزوده شدند اما این دو خانه تاریخی در منطقه 12 تهران با ثبت ملی نیز نجات پیدا نکردند و تخریب‌ها همچنان در این دو بنای تاریخی ادامه دارد.به گفته «نادر کرمی»، شهردار منطقه 12 تهران، در حال حاضر از خانه آیت‌الله کاشانی تنها تل خاکی باقی‌مانده که هنوز هیچ اقدام حفاظتی مبنی بر حفظ آن صورت نگرفته است.
این خانه تاریخی به‌دلیل بافت قدیمی و استفاده از ملات خشت و گل به مرور زمان و بر اثر بارندگی و عوامل طبیعی به‌تدریج تخریب شده است.میزان تخریب در خانه تاریخی آیت‌الله کاشانی به حدی است که پیش از این کارشناسان سازمان میراث فرهنگی تهران از ساخت دوباره و احیای این خانه سخن گفته‌اند. به گفته این کارشناسان دست‌کم برای این منظور
2 میلیارد تومان بودجه لازم است.
مرکز تصمیمات مهم دوران مشروطه و عمارتی که جای‌جای آن بیانگر بخشی از تحولات سیاسی و اجتماعی آن مقطع تاریخی است هم وضعیتی مشابه خانه آیت‌الله کاشانی دارد. حریم خانه آیت‌الله بهبهانی که در بازار آهنگرهای تهران واقع است تخریب و به مرکز تجاری تبدیل شده، اما هسته اصلی خانه به مساحت حدودا 650 مترمربع هنوز باقی است. قطعا اگر روزی آجرهای این بنا به زبان آیند، حرف‌های زیادی برای تاریخ سیاسی ایران خواهند داشت.
البته رمضانعلی علی‌زاده شیروانی، رئیس سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران در گفت‌وگویی با میراث آریا درباره ثبت ملی خانه‌های استان از ابتدای سال‌جاری می‌گوید: به کوشش این سازمان، باغ فرمانفرما واقع در باغ شریعتی از جمله خانه‌های تاریخی تهران است که به جرگه میراث ملی کشور افزوده شده.
خانه معروف به ارغوان متعلق به استاد امیر هوشنگ ابتهاج شاعر بنام معاصر نیز بنایی ارزشمند و تاریخی است که در بخش انتهایی ضلع غربی کوچه شهید انوشیروانی و در فاصله 200 متر جنوب غربی ساختمان فعلی شرکت سیمان تهران واقع است. چندی پیش نیز مجموعه بناهای کوچه لولاگر، کنار سفارت فرانسه در خیابان نوفل لوشاتو به فهرست میراث ملی افزوده شده که مربوط به دوره پهلوی دوم و دارای نقشه مربع شکلی هستند که به‌صورت قرینه روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند.
به این مجموعه‌ها باید بنای تاریخی برادران زنگنه، کوچه اهلی شیرازی، ملک عصاره‌پو، خانه تاریخی مهین بهره‌مند (معروف به خانه بانو خدیور محسنی) و خانه آقا صمدی را افزود که چندی پیش در فهرست میراث ملی کشور ثبت شده‌اند.