این خبری بود که هفته گذشته از سوی مسئولان اجرایی نهاد ایمنی شهرداری اعلام شد؛ نهادی که سال گذشته اعلام کرده بود، طرح رتبه ایمنی ساختمان‌ها اجرا می‌شود و طی آن هر ساختمانی با توجه به میزان ایمنی که دارد رتبه یک تا 3 می‌گیرد. قرار بر این است که اگر ساختمانی تمامی ضوابط ایمنی را در بررسی کارشناسان کسب کند، رتبه یک و با کاهش رعایت ضوابط به‌ترتیب رتبه 2و 3 بگیرد. بعد از آن، این رتبه در تابلوی برنزی شکیلی در ورودی ساختمان نصب شده و در معرض دید عموم قرار داده شود. به موازات این کار، ساختمان‌های ناایمن هم معرفی می‌شوند و اسامی شان روی سایت سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی قرار می‌گیرد. در شرایطی که براساس آمار و ارقام رسمی در سال‌های اخیر، کشور ما با بیشترین حوادث ساختمانی روبه‌رو بوده و از طرفی تهران نیز جزء مناطق زلزله خیز کشور به حساب می‌آید و بیشترین تعداد ساختمان‌های ناایمن را دارد، طرح چنین موضوعی تا چه اندازه می‌تواند در بهبود وضعیت ساختمان‌های پایتخت مؤثر باشد؟ آیا این طرح ضمانت اجرایی دارد؟ تبعات اجرای این طرح در چنین شرایطی چیست؟
هر چند که هنوز معیارها و ضوابطی که قرار است در اجرای طرح رتبه‌بندی ایمنی ساختمان‌ها مد نظر قرار گیرد، به‌طور دقیق اعلام نشده است، اما به‌طور کلی در بحث ایمنی ساختمان‌ها از نظر ساخت، شرایط مختلفی در نظر گرفته می‌شود.
طراحی، اجرا، نظارت و کنترل 3 بخشی است که اگر ساختمانی ضوابط و معیارهای فنی و مهندسی را در هر کدام از آنها رعایت کرده باشد، ساختمانی ایمن است.
برای آنکه ساختمان طرح مناسبی داشته باشد، باید مهندسان طراح آن آشنایی کاملی با تئوری‌ها و جنبه‌های عملی طراحی لرزه‌ای داشته باشند. عموماً کنترل نقشه‌ها و محاسبات، قبل از صدور پروانه توسط ارگان‌های کنترل‌کننده نظیر شهرداری یا سازمان نظام مهندسی از عوامل مهم اطمینان از صحت طراحی‌هاست و چنانچه این کنترل‌ها به‌خوبی انجام نشوند امکان افت کیفیت کار زیاد است.
در بعضی موارد افرادی که کار طراحی را به مهندسین سفارش می‌دهند و در حقیقت کارفرمای کار محسوب می‌شوند برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها یا به‌دلیل عجله برای صدور پروانه و یا به‌منظور زیباتر شدن ساختمان، مهندسین طراح را برای عدم‌رعایت ضوابط و یا انجام کار بی‌دقت تحت فشار می‌گذارند که این امر ممکن است منجر به تولید نقشه‌های غلط یا ناقص و یا کاهش میزان فولاد یا بتن مصرفی شود.
درصورتی‌که طرح رتبه‌بندی ایمنی ساختمان اجرایی شود. سازندگان واحدهای ساختمانی در هنگام خرید برای اطمینان از کیفیت مناسب کار نقشه‌ها و مدارک طراحی و اجرای ساختمان را مطالعه و کنترل می‌کنند و برای این کار از مهندسین و یا شرکت‌های معتمد نیز استفاده می‌کنند. در هنگام اجرای کار نیز باید مواردی همچون کیفیت مصالح، خبرگی کارگران و پیمانکاران، روش‌های اجرای قالب‌بندی‌ها، آرماتوربندی‌ها، بتن‌ریزی‌ها، محافظت از بتن‌ریزی و نیز جوشکاری‌ها و اتصالات را کنترل کنند.
با این حال، کار مهندسان ناظر ممکن است در بعضی موارد با اشکالاتی همراه باشد. در روال موجود برای احداث ساختمان، مهندسین ناظر به‌طور تمام وقت در هنگام اجرای کار حضور ندارند و گاه به‌دلیل کمبود وقت و یا عدم‌هماهنگی در مقاطع حساس کار که حضور آنها الزامی است، حضور نمی‌یابند و یا حضور آنها کافی نیست. گاه نیز مهندسین تحت فشارها یا پیشنهادهای غیرقانونی برای چشم‌پوشی از خطاها یا تخلفات قرار می‌گیرند. در این مورد نیز کنترل موارد اجرایی و نظارت توسط ارگان‌های کنترل‌کننده مهم‌ترین ضامن اطمینان از صحت کار است.
یکی دیگر از مهم‌ترین اشکالاتی که در هنگام اجرای ساختمان به‌وجود می‌آید تغییرات نقشه‌ها و طراحی‌ها به دلایل پیش‌بینی شده و یا پیش‌بینی نشده است. مواردی نظیر اضافه کردن بنا از چند متر تا یک یا چند طبقه، جابه جا کردن ، حذف یا اضافه کردن ستون‌ها، دیوارها، تیرها، پلکان‌ها، حیاط خلوت و.... به دلایلی نظیر اشکال در نقشه‌ها، اشکال در اجرا، تغییر مقررات، تغییر تصمیم و اعمال سلیقه مالکین، کمبود مصالح و... از اینگونه موارد هستند.
اجرای طرح دشوار است
محسن بهرام غفاری، مدیر اجرایی سازمان نظام مهندسی ساختمان در این‌باره معتقد است: اجرایی شدن این طرح کار ساده‌ای به‌نظر نمی‌رسد؛ ضمن اینکه هزینه انجام آن از احداث مترو نیز بیشتر است. بهرام غفاری می‌گوید: در بخشی که مربوط به ایمنی از نظر اطفای حریق می‌شود، 2جنبه‌وجود دارد؛ یکی اینکه ساختمان چقدر مجهز به سیستم اطفای حریق است که بتواند آن را خاموش کند و دیگر اینکه تجهیزات و تدابیری که از حیث ساختمانی، مکانیکی و برقی پیش‌بینی شده آیا به‌گونه‌ای است که اگر حریق اتفاق افتاد دامنه توسعه آن محدود شود و امکان نجات مردم فراهم شود؟ در دنیا بسته به نوع کاربری طبقه‌بندی صورت می‌گیرد. مثلا اگر ساختمان کاربری سینما دارد بنابراین بسیار حساس است و باید امکانات اطفای حریق را به‌طور کامل دارا باشد اما در مقابل، انبار پارچه شرایط متفاوتی دارد. ساختمان‌های دنیا بر حسب کاربری و بر این اساس که چقدر مخاطره‌آمیز هستند طبقه‌بندی شده‌اند. اما گذشته از بحث اطفای حریق به‌طور کلی ساختمان‌ها براساس استانداردهای NFPA که بین‌المللی است طبقه‌بندی می‌شوند. بیلدینگ کد براساس رعایت حداقل استانداردهای مورد نیاز، استانداردی است که همه ساختمان‌ها موظف به رعایت آن هستند.
بهرام غفاری در ادامه با اشاره به موضوع ایمنی در برابر زلزله ساختمان‌ها و رعایت آن در طرح رتبه‌بندی ایمنی ساختمان‌ها می‌گوید: ایمنی ساختمان در برابر زلزله قابل شناسایی نیست، در این مورد یک حداقلی تعیین شده که نمی‌توانیم از آن عدول کنیم. درمجموع عوامل تهدید‌کننده ایمنی ساختمان 3 گروه هستند.
اگر قرار است ممیزی ایمنی بیشتر شود، بودجه‌ای بیش از بودجه مترو نیاز دارد. بهتر است به رعایت همان حداقل‌ها قانع باشیم.
ساختمان‌سازی، تخصصی‌تر می‌شود
اما آقای ابوتراب، متخصص زلزله و تکنولوژی ساختمان، نظر متفاوتی دارد. او معتقد است طرح موضوع ایمنی ساختمان‌ها، می‌تواند در ادامه اعطای شناسنامه فنی ساختمان بوده و مفید باشد. او می‌گوید: اگر قرار باشد مدرک مستندی که رسمیت و وجاهت قانونی در ارتباط با شناسنامه ساختمان دارد، وجود داشته باشد، بحث رتبه‌بندی هم می‌تواند ملموس باشد.
در مورد اجرایی بودن این طرح ابتدا باید دید کدام سازمان و ارگانی متولی آن است؟ این طرح قابلیت اجرایی دارد اما تبعات بسیار زیادی را از دیدگاه‌های مختلف فرهنگی و اقتصادی ایجاد می‌کند. در بدو امر، اگر سازمان آتش‌نشانی متولی باشد آنها از دیدگاه تخصصی خودشان به این موضوع نگاه می‌کنند و پیشگیری از آتش‌سوزی و مسائل ایمنی ساختمان در قالب یک رتبه‌بندی انجام می‌شود. در رابطه با بحث‌های ساختاری دیگر از جمله شالوده ساختمان و نحوه استقرار سازه‌های فلزی، نهادهای دیگری هستند که باید استانداردها را تعیین کنند.
آقای ابوتراب با اشاره به اینکه در شهر تهران 3 نوع ساختمان داریم، می‌گوید: ساختمان‌های دسته اول، جدیدالاحداث‌ها هستند که براساس تکنولوژی‌های روز با رعایت نکات ایمنی بالا ساخته شده‌اند.دسته دوم ساختمان‌هایی که ترکیبی از تکنولوژی روز و سنتی هستند و سومین دسته ساختمان‌هایی که قدیمی هستند و هیچ‌گونه مصالح امروزی در ساخت آنها به کار نرفته است. در محله‌های قدیمی، ساختمان‌هایی با قدمت زیاد دیده می‌شوند که مصالح عمده آنها سقف چوبی است. در اواخر دهه 1200 شمسی (بعد از قاجاریه)، دوره پهلوی اول به بعد، تهران شاهد یکسری تحولات و دگرگونی‌هایی بود که تعدادی از معمارهای ایرانی از تحصیل در فرانسه بازگشتند و در نقاطی از شهر، ساخت و سازهای جدید صورت گرفت و برای نخستین بار تیرآهن به کار گرفته شد. بعضی از این ساختمان‌ها هنوز در لاله‌زار به یادگار هست.
نوع پلان معماری و نوع پلان استراکچر ساختمان طوری بود که دیوار آجری چیده می‌شد و در سقف‌ها تیرآهن. در زمان حال در صنعت ساختمان غالبا از 2 نوع روش بتنی و تمام فلزی استفاده می‌شود.
اجرای طرح ایمنی ساختمان‌ها چه تبعات مثبت و منفی در پی دارد؟ دکتر ابوتراب در پاسخ به این سؤال می‌گوید: این طرح می‌تواند بسترهای لازم را فراهم کند تا بیش از پیش نگاهمان را تخصصی کنیم. مهندسین ناظر بر ساخت، در اینجا مسئولیت‌شان بیش از افراد دیگر می‌شود؛ مخصوصا زمانی که در پایان قرار است شناسنامه فنی صادر شود مهندسین ناظر که باید با یک امضا آن را تایید کنند یا کمیسیون مرکب از کارشناسان فنی ذیربط آن را تایید کنند. با این کار ارزش مهندسین ساختمان از دیدگاه جامعه شناسی نیز ارتقا پیدا می‌کند. اما از سوی دیگر این طرح ممکن است تبعات منفی هم داشته باشد؛ از ابعاد اقتصادی در بازار مسکن تاثیر‌گذار است. اما هر موردی که قرار است در یک بستر تخصصی انجام شود، زمان بر است و قطعا تبعاتی درپی خواهد داشت.