کشاورزی به شیوه حفاظت شده یکی از گونه‌های کشاورزی پایدار است که در آن کشاورز با هدف افزایش کیفی و کمی محصولات کشاورزی و نیز جلوگیری از فرسایش خاک و وارد آمدن آسیب‌های جدی به محیط‌زیست به‌ویژه منابع محدود آب‌های شیرین زیرزمینی، مراحل سه‌گانه کاشت، داشت و برداشت را به شکلی متفاوت از شیوه‌های پیشین اجرا می‌کند.
کشاورزی به شیوه حفاظت شده با مفهوم «کارشایسته» ارتباط دارد که این مفهوم نیز با حفظ محیط‌زیست، ایجاد ثروت ملی، حفظ حقوق کارگران و تضمین سود صاحبان سرمایه در ارتباط است.
فارس نخستین استانی است که در آن طرح کشاورزی حفاظت شده اجرا می‌شود، اما با وجود همه خوشبینی‌ها، موفقیت در اجرای این طرح همچنان به موضوع خشکسالی و تامین منابع آب برای زمین‌های کشاورزی استان بستگی دارد.
سابقه کشاورزی حفاظت شده در ایران
گرچه سابقه کشاورزی حفاظت شده در دنیا به دهه 80 میلادی باز می‌گردد، هنوز کشاورزان ایرانی با این شیوه از کشاورزی آشنایی ندارند و به‌نظر می‌رسد که نخستین همایش علمی کشاورزی حفاظت شده در ایران به همین چند ماه پیش باز می‌گردد که همایشی 4 روزه با عنوان کشاورزی حفاظتی و توسعه پایدار در استان فارس برگزار شد. بازنگری در شیوه‌های مرسوم کشاورزی در ایران و جایگزین کردن آن با شیوه‌های مدرن و صنعتی سال‌هاست به یکی از برنامه‌های مسئولان جهاد کشاورزی تبدیل شده است.
به گفته نرگس بهشتیان، کارشناس کشاورزی، چون توسعه سطح زمین‌های کشاورزی با محدودیت‌های بسیاری همراه است و گاهی غیرممکن به‌نظر می‌رسد، در سال‌های اخیر تلاش شده تا با بازنگری در علوم کشاورزی به جای گسترده کردن مزارع، سطح کیفی و کمی محصولات کشاورزی با استفاده از شیوه‌های کشاورزی حفاظت شده که یکی از گونه‌های آن کشاورزی پایدار است، ارتقا یابد. در همین رابطه محمد نارنجیان، معاون تلفیق دفتر برنامه‌ریزی و بودجه وزارت کشاورزی ماه گذشته اعلام کرده بود که در راستای اجرای طرح هدفمند کردن یارانه‌ها، 3 میلیون هکتار از اراضی زراعی کشور زیرکشت کشاورزی به شیوه
حفاظت شده قرار خواهند گرفت. به گفته این مقام مسئول، برای این کار باید اعتباری بالغ بر 3 هزار و 150 میلیارد ریال در نظر گرفته شود که یک هزار و 893 میلیارد ریال آن را دولت تامین می‌کند.
فارس، محل آزمایش
هرچند تاکنون فهرست دقیقی از استان‌هایی که قرار است طرح کشاورزی حفاظت شده در اراضی زراعی آنها اجرا شود، منتشر نشده است، از لابه‌لای گفته‌های مسئولان محلی می‌توان نتیجه گرفت استان فارس نخستین استانی به شمار می‌رود که این شیوه جدید کشاورزی در اراضی آن اجرا شده است.
علیرضا جوکار، دبیر هیأت اجرایی خانه کشاورز استان فارس می‌گوید:« وسعت اراضی کشاورزی در استان فارس تا یک میلیون مترمربع می‌رسد که نزدیک به 20 درصد از این اراضی برای امسال به شیوه کشاورزی حفاظت شده مورد استفاده قرار گرفته است.»وی پایین بودن هزینه‌های مربوط به مراحل کاشت، داشت و برداشت را مهم‌ترین دلیل استقبال کشاورزان استان فارس از کشاورزی حفاظت شده می‌داند و می‌افزاید: «پس از آن‌که یکی از کشاورزان ابزار شخم‌زنی سبک (ویژه کشاورزی حفاظت شده) را از نمایشگاهی که چند ماه قبل در حاشیه همایش کشاورزی حفاظتی و توسعه پایدار خریداری کرد و به کار بست، کشاورزان دیگر هم به‌صورت گروهی زمین‌های خود را به این شیوه جدید تجهیز کردند.»صرف‌نظر از این موضوع، پایین بودن هزینه سم‌پاشی نیز می‌تواند یکی دیگر از دلایل تمایل کشاورزان به استفاده از شیوه کشاورزی حفاظت شده باشد.
دبیر هیأت اجرایی خانه کشاورز استان فارس در این باره می‌گوید: « اگر در کشاورزی به شیوه معمول هزینه سم‌پاشی در یک مزرعه به 50 هزار تومان می‌رسد با به‌کارگیری شیوه حفاظت شده، این هزینه نزدیک به 20 هزار تومان است.»به گفته جوکار، تاکنون استقبال کشاورزان استان فارس از اجرای آزمایشی کشاورزی حفاظت شده مطلوب بوده است و چنانچه این روند تا زمان برداشت محصول در سال آینده حفظ شود، می‌توان امیدوار بود که از سال 90 سقف اراضی مزروعی استان فارس که به شیوه حفاظت‌شده کشت می‌شوند تا 70 درصد افزایش یابد.
موفقیت طرح در گرو آب
گرچه همه تلاش‌ها بر این است تا کشاورزی به‌شیوه حفاظت شده جایگزین کشاورزی سنتی و متداول شود، به‌نظر می‌رسد توسعه کشاورزی به اقدامات دیگری نیز نیاز دارد که باید بستر آن در قالب حرکت‌های تشویقی و تضمینی فراهم شود.
تامین منابع آبیاری مزارع کشاورزی همواره از دغدغه‌های کشاورزان ایران بوده است و آن‌طور که دبیر هیأت اجرایی خانه کشاورز استان فارس می‌گوید، اکنون موضوع تامین آب اراضی کشاورزی آن‌قدر برای کشاورزان استان فارس حائز اهمیت است که موفقیت یا ناکامی طرح کشاورزی حفاظت شده تا حد زیادی به این موضوع بستگی دارد.جوکار اضافه می‌کند: « با اجرای طرح کشاورزی حفاظت شده ،رطوبت خاک بیشتر از گذشته حفظ می‌شود که این پدیده با توجه به خشکسالی و بحران کم‌آبی چند سال اخیر استان فارس برای کشاورزان بسیار مهم است.» وی می‌گوید: « از آنجا که کشاورزان معمولا تا نتیجه طرحی را با چشمان خود نبینند به هیچ موضوعی اطمینان پیدا نمی‌کنند، می‌توان پیش‌بینی کرد که در طرح آزمایشی کشاورزی حفاظت شده نیز کشاورزان میزان تاثیر خشکسالی بر محصول را برآورد کنند.» این فعال بخش کشاورزی یادآور شد در سال‌های اخیر که کل کشور با بحران کم آبی روبه‌رو بوده است، میزان بارش سالانه در استان فارس حتی از میانگین بارش‌های انجام شده در سال‌های گذشته نیز همواره پایین‌تر بوده که از این بابت به کشاورزان ضرر و زیان وارد شده است.
محدودیت‌های کشاورزی حفاظت شده
کشاورزی حفاظت شده با وجود برخورداری از محاسن و مزایای بسیار، محدودیت‌هایی نیز دارد. به باور کارشناسان به‌کارگیری این شیوه کشاورزی در همه اراضی کشاورزی و برای کشت هر نوع محصولی مناسب نیست.آن‌طور که یک کارشناس کشاورزی می‌گوید: «استفاده از کشاورزی حفاظت شده برای زمین‌هایی که به‌طور دائم زیرکشت قرار می‌گیرند کارآمد نیست، زیرا در این شیوه از کشاورزی، برای حفظ منابع آلی و معدنی خاک عملیات شخم زنی به‌صورت سبک انجام می‌شود و تنها هر چند سال یک‌بار زمین را شخم سنگین می‌زنند.وی می‌افزاید:« بر همین اساس کشت به شیوه حفاظت شده تنها برای مزارع غلات و حبوبات مناسب است و نمی‌توان از جالیزارها و باغ‌ها به شیوه حفاظت شده بهره‌برداری کرد .»
دبیر اجرایی خانه کشاورز فارس نیز از کوچک و پراکنده بودن اراضی کشاورزی به‌عنوان یکی از دیگر عوامل محدود‌کننده به‌کارگیری شیوه‌های کشاورزی حفاظت شده یاد می‌کند و می‌گوید: «با توجه به این‌که ابزارهای شخم‌زنی برای یک‌بار مورد استفاده قرار می‌گیرند بهتر است با اجماع مزارع کوچک‌تر در قالب شرکت یا تعاونی‌های کشاورزی، از این شیوه استفاده کرد. »
جوکار می‌افزاید: «در حال حاضر نیز بیشتر زمین‌های تحت کشت به شیوه حفاظت‌شده به شرکت‌های و مؤسساتی چون شرکت شیر پگاه تعلق دارند که از نظر وسعت و گستردگی در ردیف مزارع بزرگ جای دارند.»
کشاورزی حفاظتی چیست؟
یک دنیا ویرانی و میلیون‌ها شکم گرسنه میراثی بود که جنگ جهانی دوم از خود به‌جا گذاشت. گرچه این جنگ توانست طی سال‌های 1939 تا 1945 مزارع را به میدان نبرد و کشاورزان را به سرباز تبدیل کند، سیر کردن شکم گرسنگانی که در میان خرابه‌هایی برجای مانده از نبرد 6 ساله متحدان با متفقان گیر افتاده بودند، کار آسانی نبود و نیاز به بازنگری در روش‌های کشاورزی داشت. در نتیجه همپای انقلاب‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، صنعتی و... که در سال‌های پس از جنگ روی داد، دانش کشاورزی نیز تحت‌تأثیر پدیده‌ای به‌نام انقلاب سبز متحول شد که پایه‌های آن بر برداشت محصول بیشتر و کاهش ضایعات قرارداشت. استفاده از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی، ابداع ابزار و ماشین‌آلات صنعتی کشاورزی در کنار اصلاح ژنتیک محصولات کشاورزی برای افزایش کمی محصولات از جمله پیامد‌های انقلاب بود. اگرچه در پی انقلاب، کشاورزی مسیر شکوفایی را طی کرد و کشور‌ها برای دهه‌های متوالی توانستند به کمک دستاوردهای آن نیازهای خود را تامین کنند، به مرور معلوم شد انقلاب سبز نیز خالی از ایراد و اشکال نیست.
عوارض تخریبی استفاده از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی بر محیط‌زیست و انسان‌ها، تاثیر به‌کارگیری ماشین آلات صنعتی بر افزایش روند فرسایش زمین‌های کشاورزی و شور شدن و آلوده شدن سفره‌های زیرزمینی آب شیرین برخی از آثار منفی انقلاب سبز به‌شمار می‌رفت که سرانجام در دهه 80 قرن میلادی گذشته میلادی کارشناسان امور کشاورزی را واداشت تا تدبیری برای رفع کاستی‌ها بیندیشند.
آنچه امروز از آن به‌عنوان«کشاورزی پایدار» نام برده می‌شود در واقع همان تدبیری است که برای مقابله با عوارض این کشاورزی مکانیزه حدود 3 دهه پیش به‌کار گرفته شد و کشاورزی حفاظتی نیز یکی از گرایش‌های این شیوه اصلاحی محسوب می‌شود.حفاظت از خاک در مقابل فرسایش زودهنگام، روی‌آوردن به راه‌های طبیعی مانند استفاده از صیاد‌های طبیعی برای مقابله با آفات نباتی و علف‌های هرز و جایگزین کردن آنها با سموم مخرب شیمیایی، استفاده از ابزارهای شخم زنی سبک به‌جای ابزارهای قدیمی، حفظ و نگهداری باقیمانده گیاهان کشت شده در مزارع برای کمک به تقویت و حفظ مواد معدنی مفید خاک، حفظ رطوبت اراضی کشاورزی و اصلاح ژنتیک محصولات کشاورزی برای دستیابی به محصولی که در مقابل آفات نباتی مقاوم‌تر و از ارزش غذایی و دارویی بیشتری برخوردار باشد،از جمله توصیه‌هایی است که در کشاورزی حافظت شده ارائه می‌شود.
با همه پیشرفت‌هایی که تاکنون در زمینه کشاورزی به‌دست آمده‌است هنوز کشاورزی حفاظت شده جایگزین تمام و کمال برای انقلاب سبز به‌شمار نمی‌رود. برای نمونه برخی کارشناسان امور کشاورزی همچنان برای تولید صیفی، استفاده از شیوه‌های مرسوم انقلاب سبز را به کشاورزان توصیه می‌کنند چرا که به باور آنان اکنون به کمک کشاورزی حفاظت شده فقط می‌توان محصولاتی چون غلات و حبوبات را در سطحی مطلوب کاشت، داشت و برداشت کرد. با این‌حال استفاده از شیوه کشاورزی حفاظت شده سابقه‌ای چند 10 ساله در اروپا دارد، به‌طوری که امروز کشاورزان آن مناطق با آگاهی و بدون کمک‌های تشویقی شیوه‌های قدیمی را کنار گذاشته‌اند و مزارع خود را به شیوه‌های جدید کشت می‌کنند. اما از آنجا که کشاورزان ایرانی از شیوه و مزایای کشاورزی اصلاح شده اطلاعی ندارند همچنان با روش‌های سنتی مزارع را اداره می‌کنند.