برخلاف تصور بسیاری که با دیدن تنوع محصولات کشاورزی به‌عمل آمده در سراسر کشور گمان می‌کنند وضع اقلیمی استان‌های ایران برای کشت کاملا مساعد و عالی است، اما کشاورزان و آنان که با کشاورزی آشنا هستند می‌دانند که اقلیم گرم و خشک ایران و وضع بحرانی سفره‌های آب زیرزمینی، کشاورزی را در بسیاری از نقاط ایران به فعالیتی با خطر‌پذیری زیاد تبدیل کرده است.
این در حالی است که در بیشتر موارد همین قشر سخت کوش نه تنها سودی از تولید محصولات خود نمی‌برند، بلکه حتی محصولشان را زیر‌قیمت تمام شده به دلالان می‌فروشند! به این ترتیب واسطه‌ها و دلالان بیشترین سود حاصل از تولید محصولات کشاورزی را به جیب می‌زنند و درآمدی را که باید کشاورز را به‌عنوان مهم‌ترین رکن تولید محصولات کشاورزی منتفع کند، نصیب خود می‌کنند.
احمد کرم‌زاده، کشاورز آذربایجانی که امسال با برداشت 134 تن و 76 کیلو گرم به‌عنوان سیب‌زمینی‌کار برتر معرفی شده است، می‌گوید در منطقه آذربایجان غربی قیمت تمام شده هر کیلو سیب‌زمینی حدود 120 تا 130 تومان است، اما وی و دیگر همکارانش مجبورند به‌دلیل افزایش حجم تولید، دسترسی نداشتن به بازار مصرف، نبود انبار و... محصولات خود را زیر‌قیمت تمام شده یعنی کیلویی 80 تومان به‌واسطه‌ها بفروشند.
او تنها کشاورزی نیست که از این وضع ناراضی است؛ حسن فرقانی، باغدار نمونه مرکبات در چابکسر، کشاورز دیگری است که به‌دلیل برخوردار نبودن از امکانات لازم برای حمل‌ونقل و نداشتن امکان فروش مستقیم به ناچار با دلالان معامله می‌کند.
به گفته بسیاری از کشاورزان، نیاز مالی شدید در زمان برداشت محصول و نداشتن انبار از عوامل مهمی است که کشاورزان را مجبور به پیش‌فروش محصولاتشان می‌کند. این در حالی است که درصورت وجود انبار آنان می‌توانستند محصولات خود را در زمان مناسب با قیمت بالاتری بفروشند. زیتون کاران قزوین و زعفران کاران خراسان نیز از این قاعده مستثنا نیستند. کشت بی‌رویه محصولات و بی‌توجهی به ساز‌و کارهای تنظیم بازار از دلایلی است که باعث کاهش قیمت محصولات آنان در زمان برداشت شده و کشاورزان را دچار ضرر و زیان‌های بسیاری کرده است.
دلالان چگونه وارد می‌شوند؟
دلالان به‌دلیل داشتن امکاناتی نظیر انبار و وسیله حمل‌ونقل در جایگاه پل ارتباطی بین کشاورز و بازار مصرف ظاهر می‌شوند. آنان به‌دلیل نابسامانی بازار عرضه، محصولات کشاورزان را با کمترین قیمت ممکن می‌خرند و چند برابر در بازار مصرف عرضه می‌کنند. الیاس محمدی، کارشناس تنظیم بازار سازمان جهاد‌کشاورزی استان کرمانشاه در این‌باره می‌گوید: «با توجه به این‌که برداشت محصولات کشاورزی در زمانی کوتاه و معین انجام می‌شود، در مقطعی میزان عرضه بر تقاضا فزونی می‌یابد، و در نتیجه قیمت محصولات کشاورزی کاهش پیدا می‌کند و دلالان در همین زمان محصولات کشاورزی را می‌خرند و آنها را انبار می‌کنند. سپس در زمان کمبود، محصولات خریداری شده را می‌فروشند. آنان با توجه به این‌که دارای نفوذ در بازارهای دیگر شهرها هستند، محصولات خریداری شده را یا مستقیما به خریداران کلان در شهرهای بزرگ می‌فروشند یا از راه بازارچه‌های مرزی آنها را به کشورهای همسایه صادر می‌کنند.»
ناگزیر بودن معامله کشاورز و دلال دلایل دیگری نیز دارد؛ در نظر بگیرید که زمان برداشت گیلاس که محصولی حساس با ماندگاری اندک به‌شمار می‌رود در باغ‌های استان کرمانشاه فرا رسیده و محصول آماده عرضه به بازار است. حال اگر امکانات حمل‌ونقل مجهز برای انتقال محصول به سایر شهرستان‌ها وجود نداشته و ظرفیت سردخانه‌های استان تکمیل شده باشد مطمئنا خیلی سریع بازارهای کرمانشاه اشباع می‌شود و باغدار که ثمره یک‌سال تلاش خود را در معرض فساد و نابودی می‌بیند، به هر دری خواهد زد تا آن را حتی زیر قیمت تولید بفروشد. این مثال در مورد بیشتر محصولات کشاورزی صدق می‌کند. از این منظر شاید می‌توان مدعی شد برخلاف دیدگاه عمومی، واسطه‌ها و دلالان سودجو و فرصت‌طلب نیستند، بلکه خرده سرمایه‌دارانی با ضریب هوشی بالا، آشنا با علم بازاریابی و برخوردار از امکانات نگهداری محصول محسوب می‌شوند.
اسفندیار امینی، مدیرعامل کانون خبرگان کشاورزی اصفهان، نیز با یادآوری این‌که کشاورزان درآمد ماهانه ندارند، می‌گوید: «درآمد کشاورزان سالانه است اما هزینه‌های زندگی آنان مانند بقیه مردم، روزانه، هفتگی یا ماهانه باید پرداخت شود. برای مثال کشت گندم در پاییز انجام می‌شود، اما زمان برداشت آن در تابستان سال بعد فرا می‌رسد، یعنی قریب 9 ماه کشاورز هم هزینه مزرعه‌داری و هم هزینه زندگی را باید پرداخت کند، بنابراین اگر کشاورز پس‌انداز نداشته باشد، مجبور است کالای تولیدی خود را به دلالان پیش‌فروش کند که این اتفاق در مورد سایر محصولات کشاورزی نیز رخ می‌دهد. طبیعی است که دلالان هر چقدر زودتر از موعد برداشت، پول کشاورزان را پرداخت کنند، محصولات را با قیمت کمتری می‌خرند.»
دولت حمایت نمی‌کند
«اگر دولت نقش خود را به خوبی ایفا کند دیگر نیازی به واسطه نیست»؛ مدیرکل کار و امور اجتماعی استان سیستان و بلوچستان با بیان این مطلب می‌افزاید: «آن چیزی که باعث می‌شود کشاورزان به سمت دلالان بروند، نداشتن حامی یا حتی واسطه‌های دولتی است.» به گفته محمد عرب، دستگاه‌های متولی فضای کسب و کار یا تعاونی‌های دولتی می‌توانند با حمایت از کشاورزان محصولی را که آنها تولید می‌کنند با قیمت مناسب خریداری کنند.
علیرضا جلال‌زایی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان، نیز با تاکید بر نقش دولت در حمایت از تعاونی‌های کشاورزی می‌گوید: «دولت با تشکیل تعاونی‌های حمایتی در بخش کشاورزی می‌تواند بر فروش محصولات کشاورزی نظارت کند.» وی همچنین درباره نقش بعضی از سازمان‌ها همچون شهرداری‌ها در فروش محصولات کشاورزی خاطرنشان می‌کند: «بهترین کاری که شهرداری‌ها می‌توانند انجام دهند، این است که مکانی را در شهرها با کاربری ویژه فراهم کنند تا کشاورزان بتوانند در آنجا محصولات خود را به فروش برسانند.» به گفته وی، صندوق‌های غیردولتی حمایت از توسعه بخش کشاورزی نیز باید به‌عنوان یک ابزار تامین مالی و اعتباری غیردولتی از کشاورزان حمایت کنند. جلال‌زایی معتقد است دولت حتی از طریق برخی از زیرمجموعه‌های خود می‌تواند مانند یک سلف خر محصولات کشاورزی را عادلانه پیش خرید کند.
مسئولان چه می گویند
«کشاورزان چاره‌ای جز فروش ارزان‌تر گندم خود به‌واسطه‌ها ندارند»؛ عیسی کلانتری، دبیرکل خانه کشاورز با بیان این مطلب می‌افزاید که در پی پرداخت‌نشدن بهای 70 درصد گندم تولیدشده در کشور، واسطه‌ها در استان‌هایی همچون لرستان، همدان و کردستان، گندم کشاورزان و به‌خصوص آنانی که محتاج‌ترند را 15 درصد زیر قیمت می‌خرند و سپس به دولت می‌فروشند.
«دلیل اختلاف فاحش قیمت محصولات کشاورزی در مرحله تولید تا عرضه در درجه اول حضور دلال‌ها و واسطه‌هاست» ؛منصور احمدی، مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی کرمانشاه، بر این باور است که تشکیل بازارهای فروش عمده برای عرضه مستقیم محصولات به‌صورت محلی، موجب کاهش قیمت نهایی و البته سودآوری بیشتری برای تولید‌کننده خواهد شد.
«واسطه‌گری برای نظام اقتصادی اجتناب‌ناپذیر است»؛ حمید رستم‌خانی، کارشناس کشاورزی در زنجان خاطرنشان می‌کند اگرچه گاه برخی، گناه گرانی محصولات کشاورزی را به گردن دلالان می‌اندازند، اما آنان در حقیقت محصول همان فضای غیر‌رقابتی هستند که در برخی مواقع در کشور به‌وجود می‌آید چرا که فضای رقابتی باعث می‌شود واسطه‌ها به حداقل سود اکتفا کنند که این وضع باعث کاهش هزینه تمام شده خواهد شد.
نقل قول‌های بالا از سلسله گزارش‌های ایسنا با عنوان «کشاورز می‌کارد، دلال درو می‌کند» گرفته شده است.
