گزارش همشهری آنلاین از پنجمین نشست نقدو بررسی موسیقی شهر کتاب

به گزارش همشهری آنلاین در این نشست که همانند نشست‌های قبلی در نخستین شنبه هر ماه (شنبه دوم بهمن) و در ساعت 16 و 30 دقیقه در شهر کتاب برگزار شد، رامین صدیقی مدیر نشر موسیقی هرمس و از دست‌اندرکاران این نشست‌ها به عنوان کارشناس مجری و کیاوش صاحب‌نسق به عنوان منتقد در کنار هوشیار خیام و امیراسلامی به عنوان ایده‌پردازان اصلی این ‌آلبوم به بررسی و تحلیل این آلبوم پرداختند.

لذت دوباره و بهتر شنیدن موسیقی

در ابتدای این نشست رامین صدیقی مختصری در مورد ضرورت برگزاری جلسات نقد شهرکتاب توضیح داد و گفت: در این جلسات ما سعی می کنیم تا با پرداختن به زوایای پنهان آثار تولید شده در داخل ایران، لذت دوباره شنیدن و بهتر شنیدن را با یکدیگر تقسیم کنیم و این شاید مهمترین ضرورتی باشد که ما را برای نقد یک اثر دور هم جمع می کند.

صدیقی همچنین در ادامه درباره سابق و تخصص صاحبان اثر و منتقد برنامه توضیحاتی ارائه داد و گفت: قبل از هر چیز لازم است مختصری درباره دوستانی که در اینجا حضور دارند توضیحاتی داده شود. هوشیار خیام یکی از صاحبان اثر، دکترای موسیقی خود را از دانشگاه سین سیاتی در یافت کرده و نوازنده پیانو است. هوشیار تا کنون سه آلبوم دیگر به غیر از"تمام تو" منتشر کرده و در حال حاضر نیز به تدریس در دانشگاه کرج مشغول است. امیر اسلامی نیز تحصیلات خود را تا فوق لیسانس آهنگسازی ادامه داده و در حال حاضر در دانشگاه کرج تدریس می کند. اسلامی در زمینه نوازندگی نی نیز فعالیت می کند و تا کنون دو جایزه بین المللی در زمینه آهنگسازی دریافت کرده است.

مجری برنامه همچنین در مورد کارشناس و منتقد این نشست گفت: کیاوش صاحب نسق نیز دکترای آهنگسازی خود را از اتریش دریافت کرده و تا کنون چهار آلبوم"لالایی زیر آوار(به مناسبت زلزله رودبار)"، "اینجا در سکوت"، "لحظه ها" و "زر مان" از او منتشر شده است.

درگذر از بداهه نوازی به بداهه اندیشی

پس از این توضیحات مقدماتی رامین صدیقی، قطعه سوم از آلبوم"تمام تو" را با عنوان"زخمه"برای حاضران در سالن پخش شد و سپس کیاوش صاحب نسق درباره این اثر گفت: جنس آثار این آلبوم با آثاری دیگری که تا کنون شنیده ایم تفاوت های بسیاری دارد. ما با دو موزیسین مواجه هستیم که تنها به صرف اینکه همنشین بوده اند دست ساز نبرده اند تا اثری را خلق کنند؛ بداهه نوازی های دو نفره از همنشینی و درک درست دو نوازنده از شرایط زمانی و مکانی حاصل می شود که به خروجی مشترکی و ایده آلی ختم می شود. در حالی که در آلبوم"تمام تو" دو نوازنده یک مرحله از این بخش فراتر رفته اند و به بداهه اندیشی و یا حتی بداهه نویسی رسیده اند.

صاحب نسق در ادامه صحبت های خود افزود: در واقع این دو موزیسین به عنوان دو اندیشمند مقصد را تعیین می کنند و با تمرکزی بجا، ضمن فضا سازی های جالبی که در دشتی و نوا می سازند سعی می کنند طرحی برای ادامه کار خود داشته باشند. چنین حرکتی مسلما بیشتر از بداهه نوازی هایی است که می شناسیم. ما شاهد دوساز پیانو و نی هستیم که در طول اثر به هم می پیچند و پیچیدگی هایی را به وجود می آورند. در بخش هایی نیز نواهای ساده ای را به وجود می آورند و به نواختن نت های همسان اکتفا می کنند؛ ما با چنین اثری با این ویژگی های خاص طرف هستیم. آنچه در مواجه با این اثر می تواند مورد تامل قرار گیرد اندیشه بداهه ای است که به کار گرفته شده است.

قطعه زخمه حاصل لحظاتی صادقانه

این منتقد در ادامه تاکید کرد: دوست دارم صاحبان اثر در مورد قطعه"زخمه" که الان برای حاضران پخش شد توضیح بدهند. در این یکسالی که از ضبط آلبوم"تمام تو" می گذرد آیا قرارهایی که هنگام ضبط داشتید پر رنگ و پایدار مانده است؟

در این بخش از نشست هوشیار خیام در پاسخ به سئوال منتقد برنامه گفت: واقعیت این است که در شکل گیری این اثر کاملا نا خود آگاه نقش مستقیم داشت و هیچ تصمیم جدی و قبلی وجود نداشت. جالب اینکه حتی هیچ نوشتنی از نت های موسیقایی نیز اتفاق نیافتاد. این مسئله در قطعه"زخمه" بارزتر از سایر قطعات آلبوم بود و همه چیز بسیار اتفاقی پیش آمد. من از گذشته همیشه دوست داشتم یک ساز ایرانی را به خوبی بنوازم و هیچ گاه این اتفاق رخ نداد؛ تا اینکه با پیانو آشنا شدم و دیدم که وسعت صدایی قابل توجهی با دایره مانور بسیار زیادی پیش رویم باز شده و این موضوع حس خوبی به من می داد.

هوشیار در ادامه افزود: در مورد قطعه"زخمه" نیز باید بگویم ساز پیانو حضوری ایده مند داشت. در یک روز ابری، امیر اسلامی خیلی اتفاقی یکی از قطعاتی را که برایش ایمیل کرده بودم گوش داد و بدون هیچ پیش زمینه ای اولین ساز"نی" را که از جعبه دم دستش بیرون آورد شروع به نواختن بر روی آن قطعه کرد. همه این کارها بدون اینکه امیر فکری داشته باشد انجام داد و در آخر کار آن را ضبط کرد و برایم ایمیل کرد. راستش وقتی شب همان روز من و همسرم آن قطعه را گوش دادیم فقط می توانم بگویم که گریه کردیم. قطعه"زخمه" حاصل آن اتفاق بود و هیچ ویرایش و یا ضبط دوباره ای نیز بر روی آن اتفاق نیافتاد. "زخمه" محصول آن لحظات صادقانه ما است.

امیر اسلامی نیز درباره قطعه"زخمه" گفت: اولین باری که این قطعه را در"هزار اقاقی" هوشیار شنیدم به نظرم خیلی ایرانی آمد. بعدش هم ساز را برداشتم و همه اتفاقاتی که هوشیار تعریف کرد افتاد. من ملودی ها را بر روی یکدیگر نواختم و به همان شکل منتشر شد. در این قطعه حتی در مراحل پایانی انتشار صدای فن کامپیوتر نیز شنیده می شد.

این آهنگساز در ادامه تاکید کرد: در بسیاری از سایت ها درباره این آلبوم نوشته اند که هوشیار خیام و امیر اسلامی آهنگساز اثر هستند و حتی برخی دوستان اصرار داشته اند پارتیتور کار را ببینند؛ این در حالی است که به نظر من این کار آهنگسازی نیست. با این وجود بر سر بداهه نوازی هایی که در این آلبوم اتفاق افتاده است حرف داریم. تمام قطعات تحت تاثیر یک تم، یا یک فضای موسیقایی، یا یک آکورد و یا هر چیزی دیگری شکل گرفته است؛ اما نکته مهم اینجا است که ما برای بداهه نوازی هایمان طرح و نقشه ای را ترسیم می کردیم. شاید جالب باشد بدانید از 10 قطعه ای که در این آلبوم وجود دارد 6 قطعه فقط یکبار ضبط شده است.

ساز نی و پیانو در مقابل یکدیگر تعدیل نمی شوند

کیاوش صاحب نسق در ادامه نشست ضمن تاکید بر سختی های کار گفت: من نیز مانند شما دغدغه"بداهه" دارم و سختی های کار را می فهمم. به نظر من تلفیق یک ضرورت نیست بلکه یک انتخاب است. وقتی ما تلفیق را به کار می بریم این تصور به وجود می آید که هر لایه ای می بایست با لایه دیگر به فصل مشترکی برسد. در صورتی که در موسیقی به وجود آمده در اینگونه همنشینی ها نوعی توازن از بین می رود تا چیز دیگری غالب شود. در چنین پروسه ای برای مثال یک نوازنده در مقابل نوازنده دیگر قربانی می شود.

این منتقد همچنین افزود: اما می بایست توجه داشت که در موسیقی هدف بالاتر و والاتری وجود دارد و آن این است که ساز ما ماهیت خود را کنار بگذارد و به جایی برسد که شنونده از شنیدن آن به برداشت تازه ای برسد. قطعه"زخمه" برای من زخمه های دوتار نوازان خراسان را تداعی می کند. من شنونده با شنیدن آن آماده رفتن به فضاهایی می شوم که کاملا شرقی هستند.

وی همچنین تصریح کرد: درباره شیوه به کار گیری ساز پیانو در این اثر نیز ذکر یک نکته ضروری است. ما در تاریخ نوازندگی ایرانی، ساز پیانو را به دو گونه داشته ایم. اول با همان کوک غربی است که سازهای ایرانی با کمی تعدیل در کنار آن قرار می گیرند و به همنوازی می پردازند. دوم به صورت کوک ایرانی است که افرادی چون مرتضی محجوبی و مشیر همایون شهردار کوک پیانو را ایرانی می کردند و این ساز به سمت سازهای ایرانی تعدیل می شد. پیانویی که در آلبوم"تمام تو" نواخته می شود از نوع اول است و جالب اینکه در کنار ساز"نی" قرار می گیرد و هیچ یک از سازها به نفع دیگری تعدیل نمی شوند و کوتاه نمی آیند و در چنین شرایطی به اشتراکاتی می رسند.

آیا فاصله میان بداهه و کمپوزسیوم را می توان تعریف کرد؟

در ادامه این نشست، قطعه"خیال" برای حاضران پخش شد و رامین صدیقی ضمن اشاره به موضوع بداهه دراین آلبوم گفت: آقای صاحب نسق به فاصله میان بداهه نوازی و بداهه اندیشی اشاره کرد که موضوع مهمی است. اما نکته ای که وجود دارد این است که چنین مرزهایی چگونه تعریف می شود؟ ایده ها می توانند خلق الساعه باشند اما شیوه احتمالا باید بر اساس اصلی مشخص به کار گرفته شود. لطفا در این مورد کمی توضیح دهید.

هوشیار خیام در پاسخ صدیقی گفت: بداهه را می شود دوباره تعریف کرد. می توان اثر را به دو دسته کمپوزسیم و بداهه تقسیم کرد؛ اما آیا این تقسیم بندی کار درستی است؟ آیا واقعا زمانی که یک نفر قطعه ای را در لحظه می نوازد اثرش بداهه بوده و کسی که در خلوت خود شروع به نوشتن اثری می کند تا بعدا آن را اجرا کند اثرش بداهه نیست؟ به گمانم در این مورد باید کمی تامل بیشتری کرد. کمپوزیت کردن یعنی بریدن و در کنار هم قرار دادن. اگر من در لحظه بتوانم به چنین نظامی دست پیدا کنم بداهه اتفاق افتاده است؛ حتی اگر در نوشتن بتوان آن را به کار گرفت.

امیر اسلامی در ادامه درباره تفاوت نگاه خود در این زمینه با هوشیار خیام گفت: شاید در مورد بداهه کمی نگاه من با هوشیار تفاوت داشته باشد. من اصولا از نوعی موسیقی می آیم که سنتی است و ردیف دستگاهی پشتوانه آن محسوب می شود. آنچه من در این کار اجرا کردم از دید خودم بداهه است. این لحظه ها، لحظه هایی بود که من هوشیار تحت تاثیر یک ملودی یا یک فضای خاص در استودیو قرار گرفتیم. البته تاکید دارم که این نوع بداهه با آنچه استاد شهناز و استاد کسایی می نوازند متفاوت است. شهناز و کسایی بداهه ای را بدون ایده آغاز می کنند که به قول استاد کسایی شاید خوب از آب دربیاید و شاید هم خوب نشود. اما من و هوشیار با ایده این کار را انجام می دادیم.

قربانی کردن سازها، شنونده را با درک تازه ای مواجه می کند

وی همچنین افزود: من و هوشیار آنقدر از نظر حسی و ذهنی به هم نزدیک می شدیم که نمی دانیم چطور این فضا و قطعات را می ساختیم. شاید مهمترین اتفاقی که از آن استنباط شود این است که ما دو نفر تا پیش از این آلبوم دو دوست و همکار بودیم که ارتباطمان در حد سلام و احوال پرسی روزانه بود. اما پس از این آلبوم چنان همدلی بین ما به وجود آمد که هر لحظه می توانیم با جسارت بسیاری در کنار هم بنشینیم و ملودی هایی را با هم همنوازی کنیم که تا کنون یک بار هم نزده ایم.

امیر اسلامی درباره برخی صداهای متفاوتی که در برخی قطعات مانند قطعه"خیال" از ساز نی ایجاد کرده است گفت: من به ضرورت موضوع، از نی استفاده می کردم و اینگونه نبود که فکر کنم قصد به وجود آوردن یک صدای جدید را دارم. مثلا برای ایجاد صدای شن تنها در نی نفس کشیدم و آن صدا به وجود آمد. یا مثلا هوشیار در بخشی از این کار بجای اینکه از کلاویه های پیانو استفاده کند دست هایش را داخل پیانو برد و شروع به نوختن سیم ها کرد.

درکی متفاوت از پولیفونی در موسیقی ایرانی

منتقد برنامه نیز با اشاره به توضیحات امیر اسلامی و هوشیار خیام گفت: هر سازی وقتی قربانی می شود به جایگاه سومی دست پیدا می کند و درک تازه ای را برای شنونده پدید می آورد. من وقتی قطعاتی مانند"زخمه" و "خیال" را می شنوم مهم نیست که چه قطعه را در فضای دشتی و یا نوا می شنوم؛ بلکه مهم درک تازه ای است که از شنیدن این قطعات برای من حاصل می شود. این دو موزیسین از فضای متعهد به سمت فضای مدال آشنا خارج شه اند و فضای سومی را به وجود آورده اند که قابل تامل است و این نکته مهمی محسوب می شود.

در بخش بعدی برنامه قطعه"گلریزان" برای حاضران پخش شد و هوشیار خیام در مورد ساختاری که در این قطعه استفاده شده است گفت: ما در این قطعه از 13 خط ملودی برای نی استفاده کرده ایم. من و امیر اسلامی در"گلریزان" از پولیفونی و چند صدایی که در موسیقی ایرانی گمان می کردیم می شود استفاده کرد بهره گرفته ایم. ما تمام این 13 خط ملودی را در کنار یکدیگر قرار دادیم و اجازه دادیم تا اتفاق اصلی در ذهن مخاطب روی بدهد. برداشت ما از پلی فونی در موسیقی ایرانی اینچنین است و شاید برای دیگران به گونه ای دیگر باشد.

باقی مانده زمان برنامه به نشست پرسش و پاسخ میان حاضران و صاحبان اثر اختصاص پیدا کرد که یکی از اهالی موسیقی به عنوان اولین نفر ضمن تاکید بر اهمیت اتفاقاتی که در آلبوم"تمام تو" روی داده است گفت: این آلبوم کار خاص و مهمی است؛ چرا که هنرمندانی از آکادمی بیرون آمدند که ارتیست شدند. یعنی به صرف اینکه فارغ التحصیل آکادمی هستند به سراغ کار آکادمیک نرفتند و دست به خلق در قالب یک آرتیست زدند.

همچنین یکی دیگر از حاضران در مورد اتفاقی که میان پیانو و ساز در طول ضبط اثر روی داده سئوال کرد و گفت: این آلبوم آیا گفتگویی میان پیانو و نی تلقی می شود یا اینکه هر کردام از این دو ساز تک گویی خود را داشته اند و در پایان در کنار یکدیگر قرار داده شده اند؟

هوشیار خیام در پاسخ این سئوال تاکید کرد: ما چیزی باعنوان"دو" در این آلبوم نداریم و قصد دیالوگ نیز نداشته ایم. آنچه مد نظر ما بوده بدون حضور دیگری محال بود اتفاق بیافتد.

در ادامه برنامه سید ابوالحسن مختاباد درمورد برداشت اشتباه یکی از حاضران درباره ایده گرفتن از قطعه زار مردم جنوب گفت: آنچنانکه ایده پردازان این آ‌لبوم گفته‌بودند، زار در این جا اسم خاص نیست بلکه به مفهوم گزیه کردن و زار زدن است و ربطی به  مراسم زار که در برخی از مناطق و نواحی ایران ، از جمله در جنوب و یا شرق توسط مردمان این مناطق اجرا می‌شود ندارد که   امیر اسلامی ضمن تایید این نکته  در پاسخ گفت: من در سفری که به یکی از روستاهای کشورمان داشتم پیر مردی را دیدم که بر سر مزار پسر خود به شدت گریه می کند و زار می زند. من این ماجرا را برای هوشیار خیام توضیح دادم. این اصل ماجرایی بود که ما را وا داشت تا قطعه زار را بنوازیم و این قطعه هیچ ارتباطی به"زار جنوب ایران " ندارد.

رامین صدیقی در پایان این برنامه در مورد برنامه بعدی نشست نقد موسیقی شهر کتاب گفت: آخرین جلسه ما در سال 89 هفتم اسفند به نقد و بررسی آلبوم"قطره" اثر فریبا هدایتی اختصاص دارد که مطابق برنامه های قبل از ساعت 30/ 16 آغاز می شود. کارشناسی این برنامه را مسعود شعاری نوازنده نامدار سه تار و نواپرداز شناخته شده بر عهده قرار دارد.