گزارش همشهری آنلاین از نشست نقد و بررسی آلبوم یادباد

در این آلبوم سیامک آقایی که از جمله شاگردان برجسته زنده‌یاد پرویز مشکاتیان است، به همراه سالار عقیلی،خواننده شناخته شده موسیقی سنتی و پدرام خاورزمینی، نوازنده تمبک،‌اجرایی در خور اعتنا را از خود به یادگار گذاشتند که با تصویربرداری 20 نفر اکیپ فیلمبرداری و 11 دوربین منتشر شده است. قطعاتی که به شکل بداهه اجرا و با تمامی شرایط و مسائل اجرای زنده روانه بازار موسیقی شد.

در کنار منتقد و آهنگساز سید ابوالحسن مختاباد به عنوان مجری کارشناس و دبیر مجموعه نشست های نقدو بررسی موسیقی  شهر کتاب هم حضور داشت که به نقد و ارزیابی این اثر پرداختند.

پیش از شروع رسمی برنامه قطعه"نوری ز کجا" به صورت تصویری برای حاضران در سالن شهر کتاب پخش شد و سپس مختاباد با ارائه توضیحاتی درباره سیامک آقایی گف آقای آقایی در نسل کنونی و جوان موسیقی یک استثناء است که هم تجربه درس و تدریس موسیقی در شکل آکادمیک آن را دارد و هم اینکه از نظر شیوه های سنتی آموزش مکاتب مختلفی را تجربه کرده و نزد بزرگان موسیقی زانوی ادب و تواضع بر زمین زده و البته سعی کرده در دام تقلید و تکرار گرفتار نیاید و حاصل کارهایی که تا کنون انتشار داده، مهر و امضای خاص خودش را داشته باشد. به همین دلیل به گمان من آقای آقایی را باید تنها با فردی چون مرحوم پایور مقایسه کرد که در چند زمینه گوناگون موسیقی صاحب نظر و توانایی بوده است و علاوه بر آن کارهای به جای مانده از ایشان هم از کیفیت و ظرفیت های خوبی برخوردار بوده است.

مختاباد در ادامه افزود: آقایی متولد سال 1353است و در طول دوران زندگی اش از اساتیدی چون حسین ملک، پرویز مشکاتیان، فرامرز پایور،رامبد صدیف، محمدرضا لطفی، مسعود شناسا و چند استاد دیگر بهره گرفته است. وی همچنین نزد موسیقیدان های دیگری چون فرهاد فخرالدینی، درویشی، تقی بینش و مسعودیه در دانشگاه تهران تلمذ کرده است.

مجری برنامه همچنین تاکید کرد: سیامک آقایی در زمینه موسیقی مقامی نیز فعالیت هایی انجام داده و علاوه بر اینها در زمینه ساخت ساز هم تجربیاتی دارد که برای مثال به ساخت ساز"قیچک بم" می توان اشاره کرد که در آخرین کنسرت مشکاتیان از آن استفاده شد. این آهنگساز و سنتور نواز در عرصه کنسرت های خارجی نیز فعالیت هایی داشته که می توان به کنسرت او با "یویوما" در پروژه راه ابریشم اشاره کرد.

مختاباد در مورد کارشناس برنامه نیز گفت: سید علیرضا میرعلینقی نیز سال ها است که در حوزه تاریخ موسیقی، تحقیقات گسترده ای را انجام داده است. نثر و نگاهی ویژه خود را دارد و در طول سه دهه گذشته کمتر استادی در زمینه تاریخ موسیقی ایران وجود داشته که میرعلینقی با او حشر و نشر جدی نداشته  و به ثبت و ضبط خاطرات او نپرداخته باشد. این محقق تالیفاتی را نیز در طول این سال ها انجام داده که از آن جمله می توان به کتاب بسیار ارزشمند"کتابشناسی و مقاله شناسی موسیقی ایرانی" اشاره کرد که جلد نخست آن از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده و مجلدات بعدی آن هم قرار است انتشار یابد. اثری که به قطع و یقین منبعی ارزشمند و مرجع برای تمامی کسانی است که بخواهند درزمینه های گوناگون موسیقی در ایران تحقیق کنند. همچنین میرعلینقی در زمینه نوازندگی نیز سنتور نوازی را از مجید کیانی و نوازندگی پیانو را از زنده یاد ملیک اصلانیان و فخری ملک پور آموخته است.

در ادامه برنامه سیامک آقایی ضمن خوش آمد گویی به حاضران در سالن گفت: در آلبوم"یاد باد" از یک سنتور، یک تنبک و یک خواننده بهره گرفته شده است و شاید تنها نکته تفاوتش با بحث موسیقی ایرانی این باشد که در آن تلاش شده تا ضمن حفظ سنت ها، دست به نوآوری هایی نیز زده شود.

میرعلینقی نیز به دنبال این سخنان کوتاه آقایی گفت: در طول سه هفته ای که این کار در اختیارم قرار گرفت بارها آن را گوش دادم و نکاتی به ذهنم رسید که تصمیم گرفتم آلبوم"یاد باد" را از سه منظر مورد توجه قرار دهم. منظر اول به آهنگسازی اثر و ایده های آن اختصاص دارد.

این منتقد در ادامه افزود: به گمان من شاید اگر هر کس دیگری به جای سیامک آقایی بود این همه ایده های نغمه گی را برای اجرای ارکستر و در چندین آلبوم خرج می کرد، در حالی که این آهنگساز چنین نکرده است به همین دلیل ما با تراکم ملودی و ایده موسیقایی در این اثر روبروییم که این از جمله مزیت های کار آقای آقایی به شمار می رود. به نظر می رسد این کار عامدانه صورت گرفته تا ویژگی ها و امکانات گروه نوازی که در سنتور وجود دارد نشان داده شود. البته پرداختن به چنین کاری نیازمند تکنیک بسیار بالایی در نوازندگی سنتور است که در طول اثر نیز مشاهده می شود چنین تکنیکی در کار آقایی وجود دارد.

وی همچنین تصریح کرد: مطلب دیگر، بحث شناساندن امکانات صوتی سنتور است که در کار دیده می شود؛ سومین منظر نیز به پیوند شعر و موسیقی در آلبوم"یاد باد" اختصاص دارد و به عقیده من سالار عقیلی در خوانندگی این اثر فاصله بسیاری با آنچه تا کنون از او شنیده ایم دارد و نشان داده که وقتی کاری فکر شده باشد، می توان از قابلیت های یک حنجره بهره گرفت.

حکایت سنتور سه متری و سنتور 14 خرک

میرعلینقی در ادامه این نشست به طرح پرسشی از سیامک آقایی پرداخت و گفت: شما در این اجرا از سنتور 14 خرک استفاده کرده اید که در اجراهای رسمی متداول نیست؛ لطفا دلیل این انتخاب را توضیح دهید؟

سیامک آقایی در پاسخ به این پرسش گفت: من برای این انتخاب مسیری نسبتا طولانی را طی کرده ام و اعتقاد دارم که ساز سنتور همچنان جای بسیاری برای معرفی بیشتر دارد. ما اگر سنتور را با سازهایی چون تار مقایسه کنیم تفاوت های بسیاری را خواهیم یافت. ساز تار در آغوش نوازنده قرار می گیرد در حالی که سنتور با واسطه مضراب، نوازنده با آن ارتباط می گیرد و این موضوع شیوه کار و همچنین ارتباط با این ساز را نیز متفاوت می کند. تفاوت های دیگری نیز مانند محدوده صدایی، نوع سنوریته و بسیاری موارد دیگر نیز وجود دارد.

این نوازنده همچنین گفت: ساز تار در طول چند دهه اخیر تغییرات زیادی نداشته و این در حالی بوده است که ما شاهد ساخته شدن گونه های مختلفی از سنتور بوده ایم. شاید اغراق نباشد اگر بگویم از سنتور30 سانتی تا سنتور سه متری می توان ساخت که البته بحث علمی خودش را دارد. ما با واسطه مضراب جزئیات را روی سنتور پیاده می کنیم و من همیشه به دنبال این بودم که نسبت به داشته ها و نداشته های سنتور بیشتر آگاهی پیدا کنم. همین موضوع باعث می شد تا ضمن آگاهی، بخواهم از داشته های این ساز بهترین استفاده را ببرم. به همین منظور ما چند سنتور با محدوده های مختلف صدایی ساختیم تا به فرض آن باس مورد نظرمان را به دست بیاوریم.

وی همچنین تاکید کرد: ما در گروه سنتور نوازان در این مسیر گام برداشتیم و بین 6 تا 7 اکتاو صدا را با استفاده از سنتورهای مختلف به کار گرفتیم. این مسیر ادامه پیدا کرد تا اینکه به سنتور 14 خرک رسیدم و احساس کردم که این ساز امکانات مورد نیاز من را در خود دارد. هم در محدوده باس دست من را بازتر می گذارد و هم در محدوده صداهای زیر امکان بیشتری را برایم فراهم می کند. این بود که از سنتور 14 خرک در "یاد باد" استفاده کردم.

قشر مظلوم سازندگان ساز

میرعلینقی نیز با اشاره به نسبت تغییرات موسیقی و تغییرات فیزیکی سازها گفت: تغییر فیزیکی ساز تابعی از تغییر موسیقی است. برای مثال تغییر "هارپسیکورد" به "پیانو" به دلیل متکامل تر شدن یا بهتر است بگوییم به دلیل تغییر نگاه موسیقیدان های کلاسیک در یک دوره زمانی است. اما در ایران متاسفانه تغییر فیزیکی ساز در سال های اخیر، منطقی را که با آن اشاره کردم به دنبال نداشته است.

این منتقد افزود: شاید بد نباشد نیم نگاهی هم به قشر مظلوم سازندگان ساز داشته باشیم که در سال های اخیر ارزش هنری آنها را تا حد یک نجار پایین آورده اند.

 تغییراتی که توسط سازندگان ساز در طول دوره های مختلف روی ساز اتفاق می افتد معلولی از احساس نیازی است که توسط آهنگسازان و نوازندگان احساس می شود و رابطه منطقی در این بین دیده می شود.

سیامک آقایی در بخش دیگری از این نشست با اشاره به آهنگسازی آلبوم"یاد باد" گفت: اگر منظور از آهنگسازی همان تعریف وارداتی از موسیقی غربی باشد ما ایرانی ها به آن معنا آهنگسازی نمی کنیم. شاید بتوان نام این کار ما را نغمه پردازی گذاشت. البته در موسیقی ایرانی قرار هم نیست که آهنگسازی بر اساس آن تعریف های غربی اتفاق بیافتد؛ چرا که سلیقه مخاطب و سلیقه آهنگسازان مان چنین امری را نمی پذیرد.

این آهنگساز همچنین افزود: ما در نغمه پردازی های مان که براساس ردیف انجام می شود با تکرار لحظات موسیقایی که در خاطره ما نقش بسته اثری را می سازیم. در واقع ما بر اساس تکرار مجموعه ای از خاطراتی که از موسیقی در ذهن مان نقش بسته این کار را انجام می دهیم.

وی در ادامه با اشاره به متفاوت بودن آلبوم"یاد باد" تصریح کرد: متفاوت بودن هر اثری به دلیل متفاوت بودن منابع به کار رفته در تامین ابزار آن است. درست مانند تفاوتی که در املاح آب چشمه های مختلف دیده می شود؛ میزان و نوع ترکیب املاح آب هر چشمه بستگی به مسیری که آن آب از میان سنگ ها و مواد مختلف طی کرده دارد. هر کدام از سنگ ها و مواد سر راه آب چشمه اثری را بر آن گذاشته اند که جمع همه این آثار ترکیب نهایی را در خروجی چشمه می سازد. در متفاوت بودن یک اثر موسیقایی نیز چنین اتفاقی قابل ملاحظه است.

این موسیقیدان افزود: آنچه باعث متفاوت بودن کار من از نظر دوستان شده به منابعی باز می گردد که در طول زندگی ام از آنها استفاده کرده ام. من از موسیقی راک و پاپ گرفته تا موسیقی مقامی را گوش داده ام؛ ضمن اینکه مجموعه ای از بهترین آثار تکنوازی اساتید ایرانی را در آرشیوم دارم.

وی همچنین گفت: البته 6 - 7 سالی می شود که تقریبا چیزی گوش نمی دهم. شاید نمونه این اتفاق برای کسانی که نوا سازی می کنند افتاده باشد. دلیل اش هم این است که از این آثار اشباع شده ام. در چنین شرایطی ما دو راه داریم؛ یکی اینکه به همین منابع گیر بدهیم و مدام آنها را تکرار کنیم و راه دوم این است که بپرسیم حالا باید چه کار کرد؟

تغییر در رویکرد به بداهه نوازی

مختاباد در ادامه با ورود به این بحث گفت: حسین علیزاده می گوید باید نگاه مان را به بداهه نوازی تغییر دهیم و به جای پرداختن به دستگاه ها باید به سراغ گوشه ها برویم. ما باید نگاه عمیق تری به گوشه ها داشته باشیم که من تعبیر اتمیزه کردن گوشه ها را به کار می برم. آیا به نظر شما می شود اینگونه نیز به موضوع نگاه کرد که برای نمونه گوشه ای همانند بیداد که مرحوم مشکاتیان در آلبوم خودشان کلیت کار را در این گوشه قرار دادند، به جای رفتن به سراغ فرم دستگاه از ظرفیت های گوشه ها بهره گرفت؟

آقایی در پاسخ به این پرسش گفت: این موضوعی که مطرح کردید دارای نکته خوبی است. کاری که آقای مشکاتیان در آلبوم بیداد به همراه آقای بیگجه خانی بر روی گوشه بیداد انجام داد نمونه خوبی در این زمینه محسوب می شود. اینکه یک دستگاه را از در آمد شروع کنیم و به اوج برسیم و دوباره باز گردیم هزاران بار تکرار شده و زیبایی خودش را دارد. درست است که موسیقی ایرانی روال مشخصی دارد اما همین موسیقی نیاز به محیّر نیز دارد.

این آهنگساز در ادامه تاکید کرد: ما در موسیقی دستگاهی گوشه ای به نام محیّر داریم که کوتاه است و سه جمله بیشتر ندارد ؛ اما همین گوشه حال آدم را به خوبی تغییر می دهد و مانند موج مکزیکی که در ورزشگاه ها اجرا می شود و تماشاگران خستگی نشستن های طولانی شان را با آن رفع می کند عمل می کند.

وی همچنین افزود: موسیقی ایرانی خلق الساعه نیست که با حرکت های ژانگولری و خلق الساعه برای اش نو آوری کنیم. باید نوآوری نسبتی با کلیت مبنای موسیقی ایرانی که ردیف است داشته باشد. در گذشته از 96 مقام موجود، دستگاه به وجود آمد؛ در موسیقی عرب و حتی در قرائت قرآن این حرکت های متنوع باقی ماند اما در موسیقی ایرانی ترجیح داده شد که در هر ساعت تنها به یک دستگاه خاص پرداخته شود؛ شاید این موضوع به دلیل سلیقه موسیقیدان ها و مردم ایران بوده شاید هم دلایل دیگری داشته باشد؛ با این وجود من گمان می کنم بسیاری از گوشه ها آنقدر فضا و عمق دارند که بتوان یک برنامه کامل را به آنها اختصاص داد و تنوعی را که امروز نیازمند آن هستیم ایجاد کند.

در ادامه برنامه قطعه دیگری با عنوان"یاد باد" برای حاضران پخش شد و مجری برنامه در این درباره گفت: این آلبوم از دو لوح تصویری و یک لوح صوتی تشکیل شده است که از سوی انتشارات آوی باربد راهی بازار شده؛ در واقع این آلبوم همان کنسرت آبان ماه 1388 سیامک آقایی، سالار عقیلی و پدرام خاورزمینی در تالار وحدت است که چند ماه پس از در گذشت مشکاتیان به یاد او برگزار شده بود.

تراکم ملودی و ایده های موسیقایی فراوان

میرعلینقی پس از شنیدن این قطعه گفت: موسیقی آلبوم"یاد باد" برخلاف آنچه پیش از شنیدن آن تصور می کردم یکبار مصرف نیست. ما در موسیقی ایرانی بر اساس سنت جا افتاده خودمان، کارهای انقلابی آنچنانی نمی توانیم انجام دهیم و از این رو کار ماندگار انجام دادن در چنین فضایی کار مشکلی است. کار ماندگار کاری است که در عین اینکه از مرجع خود فاصله زیادی نمی گیرد می تواند لحظه های ماندگاری را برای شنونده ایجاد کند.

این منتقد در ادامه افزود: چند نکته در مورد منابع شنیداری، ردیف و نوآوری نیز به نظرم باید گفته شود؛ روزی از پرویز مشکاتیان پرسیدم که در خلوت چه نوع موسیقی گوش می دهید؟ مشکاتیان در پاسخ گفت تقریبا دیگر چیزی گوش نمی کنم و فقط و فقط گاهی بارتوک گوش می دهم؛ آثار آهنگسازان قدیمی و امروزی را گوش نمی کنم چرا که می ترسم نا خود آگاه از آنها تاثیر بگیرم.
وی همچنین تصریح کرد:فوزیه مجد نیز در مورد ردیف اعتقاد داشت هر گوشه میدانی بی نهایت است و از بطن خاطرات قومی ما به وجود آمده است. از آنجا که خاطره قومی بعد از قاجار از بین رفته به همین دلیل به نظر می رسد چیز زیادی نیز از آن زمان به بعد به ردیف اضافه نشده است. به نظرم می بایست هر سه این موارد را برای نو آوری در نظر داشت.

سید علیرضا میرعلینقی در بخش دیگری از گفته های خود تاکید کرد: موضوع دیگر در مورد آلبوم"یاد باد" به مسئله پیوند شعر و موسیقی باز می گردد. سالار عقیلی در این کار برخورد متفاوتی با شعر داشته است که می تواند جالب باشد. در پاسخ آوازها نیز گاهی به جای پاسخ جملات تنها به یک مضراب اکتفا شده است. گمان می کنم برای رسیدن به چنین ترکیبی تفکر شده چرا که حاصل کار شنیدنی است.

آقایی در این باره گفت: به هر حال استفاده از ترکیب سنتور، تنبک و آواز در گذشته اتفاق افتاده و نمونه های درجه یکی چون قاصدک را مردم شنیده اند. ضمن اینکه در این دوره برای نشاندن مخاطب به مدت یک ساعت و نیم روی صندلی های تالار وحدت کار بسیار مشکلی می تواند باشد. از این رو من مدام در ذهنم با این موضوع مشغول کلنجار بودم. به هر حال معتقدم مردم بخشی از کنسرت هستند و کسی که در تالاری مانند تالار وحدت برنامه اجرا می کند می بایست از بسیاری مواضع اش کوتاه بیاید و مردم را نیز در نظر بگیرد.

وی در ادامه افزود: من برای مخاطبی که قرار بود یک ساعت و نیم در سالن بنشیند برنامه ریزی کردم و تصمیماتی گرفتم؛ از جمله اینکه تصمیم گرفتم از فنون و سبک های متنوعی در مجموعه پنج تصنیف این اثر استفاده کنیم. سالار عقیلی بر اساس آموزه هایش از اساتید مختلف مکاتب متنوعی را تجربه کرده بود که توانست در این زمینه کمک فراوانی بکند.

بخش پایانی برنامه به پرسش و پاسخ میان سیامک آقایی و حاضران در سالن اختصاص داشت. آقایی در پاسخ به سئوالی که درباره تفاوت تمپوی آواز و ستنور مطرح شده بود گفت: من و سالار از نظر تمپو با یکدیگر کمی تفاوت داشتیم که البته این مطلب به پایین آمدن کیفیت کار منجر نشد. به هر حال مسائل جانبی از جمله فشارهای مسئولان سالن برای اتمام به موقع برنامه نیز در این تغییر تمپو اثر داشت. خود من نیز آوازی با تمپوی سریع تر را بیشتر می پسندم و امیدوارم که روزی کاری را با سبک آوازی اقبال اجرا کنیم.

وی همچنین در پاسخ فرد دیگری که در مورد سبک نوازندگی اش سئوال کرده بود گفت: من سبک ندارم و از اینکه چنین مسئله ای را مطرح کنم خجالت نمی کشم. چند سالی هم می شود که کنسرت بزرگان را نمی بینم چرا که بر اساس همین به اصطلاح سبک هایی که دارند می توانم حدس بزنم چه چیزی اجرا می کنند. از این رو امیدوارم هرگز به سبک شخصی نرسم.
در انتهای برنامه نیز قطعه"چهار مضراب نوا" برای حاضران در سالن پخش شد تا حسن ختامی بر هشتمین نشست نقد و بررسی آلبوم های موسیقی در شهر کتاب باشد.

حاشیه های مراسم:
- سالن برنامه هشتم نقد و بررسی موسیقی مملو از جمعیت بود و تقریبا می توان گفت که این نشست بیشترین استقبال را در میان مخاطبان داشت.

- قبل از پخش چهارمضراب نوا مجری برنامه از اقای آقایی پرسید با توجه به این که اصل قطعه در بیات ترک است و از ساخته های استاد علی اکبرخان شهنازی، آیا در تاریخ موسیقی سابقه داشته که یک نغمه را از یک دستگاه دیگر بگیریم و با همان فرم ،اما در دستگاهی دیگر اجرا کنیم؟ که آقای اقایی گفت من اطلاع دقیقی ندارم . وقتی مجری از آقای میرعلینقی پرسید، او هم گفت که ذهنیتی ندارد اما گمان می کند که تا کنون چنین مسئله ای را تجربه کرده باشیم.

- استقبال از آلبوم یاد باد به گونه‌ای بود که به گفته سیامک آقایی قرار است این کنسرت با برخی تغییرات در فصل پاییز و در سالن میلاد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به صحنه برودو

- برابر اعلام مجری برنامه قرار است در برنامه آتی استاد حسین علیزاده مهمان این نشست باشد که به همراه هومان اسعدی منتقد برنامه درباره کارهای آقای علیزاده بحث وگفت وگو شود.