4/3میلیون کشاورز در مزارع مشغول به کارند حال آنکه طبق اهداف برنامه چهارم باید تعدادشان به 4/7میلیون نفر می‌رسید. ارقام، عقب‌افتادگی 66 درصدی اشتغال از اهداف برنامه را به رخ می‌کشد. براساس جدیدترین آمار منتشر‌شده، تعداد افرادی که در حرفه کشاورزی مشغول فعالیت هستند به 4میلیون و 369هزار و 568 نفر رسیده است. برای آنکه بدانیم این رقم کم است یا زیاد، باید به آمار سال‌های قبل رجوع کنیم و شاید نیاز باشد نگاهی به جایگاه بخش کشاورزی در اقتصاد کشور بیندازیم تا آنگاه متوجه شویم که بخش کشاورزی در این سال‌ها چقدر پیشرفت کرده است.
بخش کشاورزی یکی از ارکان مهم اقتصاد کشور محسوب می‌شود؛ به‌طوری که این بخش به تنهایی 21درصد اشتغال کشور را تأمین می‌کند، در کنار آن 31درصد کالاهای صادر شده متعلق به محصولات کشاورزی است و مهم‌تر اینکه 14درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را این بخش به‌خود اختصاص داده است. اهمیت کشاورزی زمانی مشخص می‌شود که بدانیم وقتی رشد اقتصادی کشور از 7/8درصد در سال 86 به 2/3درصد در سال 87 سقوط کرد، مسئولان دلیل افت این شاخص اقتصادی را کاهش رشد بخش کشاورزی - که در این سال به‌علت وقوع خشکسالی دچار افت 25درصدی تولید شده بود - عنوان کردند. پس می‌توان نتیجه گرفت که اقتصاد کشور زمانی رشد خواهد کرد که 3زیر بخش آن یعنی کشاورزی، صنعت و خدمات رشد کرده باشد.
برنامه در اشتغال‌زایی ناکام ماند
حال باید دید بخش کشاورزی با این جایگاه، در برنامه‌ریزی‌های دولت چه وضعیتی داشته و تا چه حد به آن بها داده شده است.با نگاهی به برنامه چهارم توسعه کشور در سال 89 متوجه می‌شویم که در این برنامه رشد سالانه 1/9درصد اشتغال کشاورزی مورد تأکید قرار گرفته است؛ به عبارت دیگر مقرر شد از سال 84 تا 88 هر سال 80هزارنفر به تعداد شاغلان در این بخش افزوده شود. طبق آمار، تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی در سال 84 برابر با 4میلیون و 210هزار و 526 نفر بوده است. بنابراین براساس اهداف این برنامه تعداد شاغلان کشاورزی تا پایان سال 89 باید با اشتغال‌زایی برای480 هزار نفر به 4میلیون و 690هزارنفر می‌رسید اما آمارها حکایت از آن دارند که تنها یک‌سوم از اهداف برنامه در زمینه اشتغال بخش کشاورزی محقق شده است. هم‌اکنون تعداد فعالان بخش کشاورزی 4میلیون و 369هزار و 568نفر برآورد شده است. به این ترتیب، تنها 159هزار نفر به جمع شاغلان کشاورزی افزوده شده‌اند و این نشان می‌دهد که عملکرد با اهداف پیش‌بینی شده 66درصد فاصله دارد.
صفر نصیب کشاورزی شد
اوایل تابستان سال 89 بود که رئیس سازمان سرمایه‌گذاری خارجی، از رشد 86درصدی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران خبر داد و در تشریح میزان سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف، سهم بخش کشاورزی را صفر اعلام کرد. اعتقاد بهروز علیشیری اینگونه بیان شد که ریسک بالای سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، راه ورود دلار به این حوزه را به‌طور کامل قطع کرده و این هشدار با اعلام ارقام سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف به مسئولان گوشزد شده است.
در این رابطه دانستن اظهار نظر محمدعلی نیکبخت، معاون وزیر جهاد کشاورزی در برنامه‌ریزی و امور اقتصادی، که دلیل کاهش میزان سرمایه‌گذاری داخلی و صفر بودن سرمایه‌گذاری خارجی در بخش کشاورزی کشور را عادی می‌داند هم خالی از لطف نیست. وی معتقد است: این چالش در همه دنیا به‌دلیل بالا‌بودن میزان ریسک سرمایه‌گذاری در بخش کشاوزری نسبت به بخش‌های صنعت و خدمات وجود دارد که این امر باعث می‌شود به‌طور کل سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی کمتر برای سرمایه‌گذاری در این بخش اقدام کنند.
باز هم یادآور می‌شود که سهم بخش کشاورزی در رشد اقتصادی کشور غیرقابل انکار است و ارتقای این بخش شکوفایی اقتصاد را به همراه خواهد آورد.
از دیروز تا امروز
شاید برای خوانندگان جالب باشد که بدانند در 50 سال گذشته بخش کشاورزی چه روندی را طی کرده و از کجا به کجا رسیده است. در لابه‌لای آمارهای سال 1335 به سهم بخش کشاورزی از میزان اشتغال کشور برمی‌خوریم. در این سال 56/3 درصد از افراد شاغل کشور در حرفه کشاورزی مشغول فعالیت بودند. سهم بخش صنعت 20، خدمات 20 و 3درصد غیرقابل طبقه‌بندی عنوان شده‌اند.
بیش از 50 سال از آن تاریخ می‌گذرد و سهم هر یک از این بخش‌های اقتصادی در اشتغال کشور تغییر کرده است. طبق سرشماری سال85، کشاورزی از میزان اشتغال‌زایی کشور 21درصد سهم دارد اما سهم صنعت به 31 و خدمات به 48درصد ارتقا یافته و این به معنای آن است که کشاورزی روز بهروز کوچک‌تر و صنعت و خدمات فربه‌تر شده‌اند.
کوچک‌ترشدن کشاورزی همزمان با بزرگ‌شدن شهرها و کاهش جمعیت روستاییان اتفاق افتاد. در سال 1355 از 34میلیون نفر جمعیت کل کشور 16میلیون نفر شهری و 18میلیون نفر روستایی بوده‌اند که نسبت 47 به 53 را بیان می‌کند. به تعبیر دیگر، جمعیت روستایی 6درصد بیش از جمعیت شهری بوده اما این نسبت در سال 1385 معکوس شده است. در این سال از 71میلیون نفر جمعیت کل، 48میلیون نفر شهری و 23میلیون نفر روستایی بودند و نسبت‌شان به 68 به 32 تغییر کرد.
روستاها 10درصد خالی‌تر شده‌اند
روند مهاجرت‌ها نشان‌دهنده رشد مهاجرت از روستا به شهرو افزایش 10درصدی روستاهای خالی از سکنه از سال‌های 75 تا 85 است. اکثر این روستاها متشکل از 2تا 10خانوار بوده که پس از اتمام منابع آبی، به روستاهای بزرگ‌تر یا شهرها مهاجرت کرده‌اند. در حال حاضر 65هزار نقطه روستایی در کشور وجود دارد که از این میزان 20هزار نقطه خالی از سکنه است.
مهاجرت یک حالت مطلوب دارد که بین جمعیت و مکان تعادل برقرار می‌کند اما اگر مهاجرت بدون توجه به این عامل و تنها به‌دلیل جاذبه‌هایی به نفع یکی از کفه‌های ترازو سنگین شود، شکلی بی‌رویه و نامطلوب به‌خود خواهد گرفت.
جان‌علی بهزادنسب، کارشناس کشاورزی و مدیر سابق دفتر برنامه‌ریزی توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با همشهری، اقتصادی‌نبودن تولید در بخش کشاورزی را یکی از علل شتاب گرفتن روند مهاجرت برشمرد.
او می‌گوید: وقتی تولید صرفه اقتصادی نداشته باشد و در مقابل سایر بخش‌ها مانند مسکن، ارز و طلا ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد کند، طبیعی است که سرمایه‌ها از کشاورزی بیرون کشیده شده و در بخش‌های دیگر هزینه می‌شود.
بهزادنسب بخش دیگر مهاجرت‌ها را به عدم‌تمایل جوانان برای ادامه شغل پدرانشان مرتبط می‌داند و می‌افزاید: جوانان پس از ادامه تحصیل در پی شغلی دفتری و شاید با درآمد مناسب‌تر هستند و کشاورزی را شغل مناسبی نمی‌دانند.
بخش کشاورزی 0/8 تحصیل‌کرده دارد
عدم‌علاقه دانش‌آموختگان به فعالیت‌های کشاورزی سبب شده است که تعداد انگشت‌شماری از آنان وارد این بخش شوند. طبق اعلام سازمان نظام مهندسی کشاورزی، در حال حاضر تنها 0/8درصد از تولیدکنندگان کشاورزی دارای تحصیلات دانشگاهی بوده و از کل اعضای این سازمان 48هزار نفر در بخش کشاورزی مشغول فعالیت هستند.
همایون دارابی، معاون برنامه‌ریزی اشتغال و توسعه تشکل‌های تخصصی سازمان نظام مهندسی کشاورزی، در این رابطه اظهار می‌کند: سعی شده است با استقرار شبکه خدمات فنی - مهندسی در دهستان‌های کشور شرایط حضور بیشتر مهندسان در مزرعه فراهم شود.
وی اضافه می‌کند: تعداد کل فارغ التحصیلان کشاورزی از سال 1349 تا 1388، 295هزار و 490 نفر بوده و به‌طور میانگین تا سال 87-86 سالانه حدود 20 تا 25هزارنفر در بخش کشاورزی از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل شده‌اند اما در سال 88-87 این رقم به 45هزار نفر رسید و پیش‌بینی می‌شود در سال 89-88 نیز ثابت بماند.
295هزار فارغ‌التحصیل در بخش کشاورزی وجود دارد و تنها 11درصد از این تعداد یعنی 34هزار نفر از آنان در بخش کشاورزی فعالیت دارند. پیشنهادی که سازمان نظام مهندسی برای حضور بیشتر دانش‌آموختگان می‌دهد اجرای طرح جامع مهندسی است. در این خصوص ابراهیمی، مدیر دفتر شبکه خدمات فنی - مهندسی بیان می‌کند: یکی از راه‌های اجرای این طرح ایجاد شبکه‌های فنی - مهندسی است که تشکیل 5هزار شبکه از 3سال پیش در دستور کار قرار گرفت و در این راستا توانستیم 2هزار و 500 شبکه را ایجاد کنیم.
وی تأکید می‌کند که تا‌کنون 24 هزار نفر در این شبکه سازماندهی شده‌اند. ابراهیمی خاطرنشان می‌کند: برای اشتغال فارغ‌التحصیلان طرح‌هایی مانند طرح استاندارد و مقررات کشاورزی به نام ایران‌گپ و طرح توسعه مدیریت دانش و اطلاعات کشاورزی نیز پیش‌بینی شده است.