ژئوفیزیک به مفهوم عام شامل فیزیک زمین، جو و اقیانوسهاست. علم ژئوفیزیک، بررسی پارامترهای مختلف فیزیکی کرة زمین است.
پیدایش این علم به کشف ژیلبرت در نیمه دوم سده شانزدهم میلادی مبنی بر این که زمین همانند یک مغناطیس بزرگ عمل میکند و نیز به نظریه گرانش نیوتن در نیمه دوم سده هفدهم میلادی برمیگردد.
امروزه این علم با بهرهگیری از دیگر علوم پایه، دانشی است با کاربردهای فراوان و به شاخههای متعددی تقسیم میشود. وظیفه اصلی علم ژئوفیزیک، مطالعه فرایندهای فیزیکی است که در سیاره زمین و منظومه شمسی رخ میدهد.
شناخت پدیدههای مرتبط با تحول زمین جامد، جو و اقیانوس‌ها برای تامین نیازهای اساسی زندگی انسان ضروری است؛ به طور مثال میتوان به نیاز روزافزون به کشف منابع جدید انرژی، اکتشاف کانی‌ها و ذخایر آب‌های زیر زمینی، پیشبینی رویدادهای طبیعی مانند زلزله، آتشفشان، سیل و خشکسالی و همچنین یافتن راه‌های چگونگی کاهش اثر ویرانگر این پدیدهها اشاره کرد.
بر اساس این نیاز و ضرورت توسعه علم ژئوفیزیک، اتحادیه بینالمللی شورای تحقیقات (IUS) و اتحادیه بینالمللی علوم (IUS) از ژوئیه 1957 تا دسامبر 1958 را سال ژئوفیزیک نامید و از تمامی ملل مختلف درخواست همکاری جهانی برای توسعه و پیشبرد این علم نمود.
در راستای تحقق این هدف، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در سال 1957 میلادی مطابق با 1336 هجری شمسی، به همت والای مرحوم استاد دکتر حسین کشی افشار پایهگذاری شد.
مؤسسه ژئوفیزیک در بدو تاسیس با سه بخش زلزلهشناسی، ژئومغناطیس و گرانیسنجی آغاز به فعالیت نمود و به تدریج در زمینههای آموزشی، پژوهشی وکاربردی علم ژئوفیزیک گسترش یافت.
در مهر ماه 1349 کمیسیون منتخب هیات امنای دانشگاه تهران، دو گروه آموزشی فیزیک زمین و فیزیک فضا را تصویب و ابلاغ نمود.
گروه فیزیک زمین آموزش دانشجویان در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد در 5 گرایش زلزلهشناسی، لرزهشناسی، مغناطیسسنجی، ژئوالکتریک و گرانیسنجی و دکتری در 4 گرایش زلزلهشناسی، لرزهشناسی، الکترومغناطیس و گرانیسنجی را بر عهده دارد.
دانشجویان این گرایشها با ویژگیها و ساختار کره زمین آشنا شده و از آنها در اکتشاف ذخایر زیرزمینی، زلزلهخیزی مناطق مختلف کشور و بررسیهای مربوط به طرحهای مهندسی ژئوفیزیک استفاده میکنند.
چهار بخش تحقیقاتی اکتشافات، زلزلهشناسی، گرانیسنجی و مغناطیسسنجی و آزمایشگاه‌های مختلف با این گروه همکاری نزدیک دارند.
گروه فیزیک فضا، از سال 1354رشته تحصیلی هواشناسی را در مقطع کارشناسی ارشد دائر کرده است و از سال تحصیلی 1383 نیز در مقطع دکتری هواشناسی دانشجو می پذیرد.
دانشجویان این رشته با زمینههای مختلف هواشناسی از قبیل سامانههای جوی در مقیاسهای گوناگون (بزرگ، میان و خرد مقیاس) پیشبینی عددی وضع هوا، آب‌شناسی، اقلیمشناسی، تشکیل ابر و بارش، توفان‌های شدید همراه با بارشهای رگباری و لایه مرزی آشنا شده و میتوانند از آنها در امور محیط زیست، کشاورزی، عمرانی، صنعتی، آب، حمل و نقل و دیگر زمینههای مرتبط استفاده کنند.
چهار بخش تحقیقاتی ازن و آلودگی هوا، فیزیک خورشیدی و نجوم، هواشناسی و یونسفر با این گروه همکاری نزدیک دارند.
طبق مصوبه هیات وزیران در تیر 1379 مسئولیت استخراج و تنظیم تقویم رسمی کشور به عهده مؤسسه ژئوفیزیک واگذار شد که مؤسسه ژئوفیزیک این امر را توسط شورایی در مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک انجام میدهد.
همچنین طبق مصوبه هیات وزیران در آذر 1382 مسئولیت اطلاعرسانی سریع و شبانهروزی زلزلههای کشور به مؤسسه ژئوفیزیک واگذار شد که این امر توسط مرکز لرزهنگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک در حال انجام است.
بر اساس مصوبه وزرای عضو ستاد پیشگیری و مدیریت بحران در حوادث طبیعی و غیر مترقبه کشور در تیر ماه 1384 مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مسئول مدیریت اطلاعات لرزه‌ای کشور گردید.
به همین منظور و بر اساس بندهای ج، د، ه ماده 1 این مصوبه مرکز مطالعات پیش‌نشانگرهای زلزله در مؤسسه ژئوفیزیک تأسیس شد.
منبع مورد استفاده برای این مدخل