کاخ گلستان در میدان ارگ تهران قرار دارد. پیشینه‌اش به دوره‌ی صفوی می‌رسد و در زمان قاجار محل سکونت شاهان قاجار بود و همه‌ی این سال‌ها موزه‌ای برای گردشگران علاقه‌مند.
در تیرماه امسال در اجلاس سالانه‌ی کمیته‌ی میراث جهانی سازمان یونسکو کاخ گلستان هم در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. اما پیش‌تر 15 اثر دیگر از کشورمان ایران، در این فهرست جای داشته‌اند. این‌جا نگاهی می‌اندازیم به این میراث ارزشمند.
ساختمان شمش‌العماره در کاخ گلستان، شانزدهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: حمید نادری
میدان امام (میدان نقش‌جهان) در اصفهان است. این میدان در زمان صفویه و به دستور شاهعباس ساخته شد و شامل کاخ عالی‌قاپو، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ‌لطف‌الله و بازار قیصریه است. دورتادور میدان حجره‌های دوطبقه قرار دارد و دروازه‌‌های چوگان نشان می‌دهد که روزگاری این میدان جایگاه بازی چوگان بوده. بناهای تاریخی در کنار بازار، از جذابیت‌های این میدان زیبا است.
میدان امام، اولین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: سیما نادری
تخت جمشید را جهان به نام پرسپولیس می‌شناسد. در امپراتوری هخامنشی پایتختی برای برگزاری مراسم آیینی و جشن‌ها بود. بنیان‌گذارش داریوش، در حدود 2500 سال پیش فرمان ساختن آن را داد. پس از او پسرش خشایارشا و نوه‌اش اردشیر یکم این مجموعه را گسترش دادند. بسیاری از آگاهی‌های امروز ما درباره‌ی تاریخ هخامنشی از سنگ‌نبشته‌های تخت‌جمشید به دست آمده است. ستون‌های عظیم و حجاری‌های ظریف و همراه با جزییات، نشان از شکوه این بنا در گذشته دارد. تاریخ‌دان‌ها می‌گویند که اسکندر مقدونی، هنگام حمله به ایران تخت‌جمشید را به آتش کشید. تخت جمشید در شهرستان مرودشت (فارس) قرار دارد.
تخت جمشید، دومین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: گشتاسب فروزان
زیگورات چغازنبیل در نزدیکی شهر شوش (خوزستان) قرار گرفته و ساخت آن به 1250 سال پیش از میلاد برمی‌گردد. این بنا به دستور اونتاش گال، پادشاه ایلام باستان ساخته شد و در زمان ساخت 52 متر ارتفاع داشت، در پنج طبقه. امروز ارتفاع باقی‌مانده‌ی این بنا به 25 متر رسیده و تنها دو و نیم طبقه از آن باقی مانده است. این زیگورات بنا به اعتقاد مردم آن زمان برای ستایش ایزد نگهبان شهر شوش ساخته شده بود. چغازنبیل در حمله‌ی آشوربانیپال ویران شد.
زیگورات چغازنبیل، سومین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: هادی مظلومی
در تخت سلیمان آثار بناهای دوره‌های اشکانی، ساسانی و ایلخانی وجود دارد و مهم‌ترین آثار باقی‌مانده، تالارهای دوره‌ی ساسانی و آتشکده‌ی آذرگشسب هستند. مجموعه‌ی بناها در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده‌اند. بنا به روایتی این‌جا، محل تولد زرتشت است. تخت سلیمان در تکاب (آذربایجان غربی) قرار دارد.
تخت سلیمان، چهارمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: ویکی پدیا
دژی بزرگ است که ارگ در بلندترین قسمت آن جای دارد. ارگ بم در استان کرمان قرار دارد، 500 سال پیش از میلاد ساخته شده و ریشه‌هایش به دوره‌ی هخامنشی می‌رسد و تا حدود 150 سال پیش هنوز از آن استفاده می‌شد. در مسیر جاده‌ی ابریشم قرار داشت و به این سبب شهر پررونقی بود. ارگ بم در زلزله‌ی سال 82 تخریب شد. در سال 83 در فهرست میراث فرهنگی در معرض خطر قرار گرفت و امسال به دلیل بازسازی، از این فهرست خارج شد.
ارگ بم، پنجمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: سایت میراث فرهنگی
پاسارگاد اولین پایتخت سلسله‌ی هخامنشی است که شش سده پیش از میلاد به فرمان کوروش بنا شد. امروز بقایای باغ شاهی، کاخ بارعام، کاخ دروازه و... در این منطقه دیده می‌شوند، منتها آرامگاه کوروش مهم‌ترین اثر به‌جای مانده از آن روزگار است. پاسارگاد در دشت مرغاب در استان فارس واقع است.
پاسارگاد، ششمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: حمید نادری
گنبد سلطانیه، مقبره‌ی اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) پادشاه ایلخانیان است. بنای هشت ضلعی با هشت مناره و گنبد دوجداره با کاشی فیروزه‌ای. شهر سلطانیه پایتخت ایلخانیان مغول در قرن ششم بود و امروز در نزدیکی ابهر در استان زنجان قرار دارد.
گنبد سلطانیه، هفتمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: گشتاسب فروزان
آثار موجود در منطقه‌ی بیستون، آثاری از دوران پارینه سنگی تا دوران صفویه را دربرمی‌گیرد، اما شهرت این‌جا برای نقش برجسته و کتیبه‌ی داریوش در بیستون است که بر کوه نقش شده و به نخستین سال فرمانروایی و پیروزی‌های او از زبان خودش می‌پردازد. باستان‌شناسان با این زبان توانستند خط میخی پارسی باستان را بشناسند و درباره‌ی پوشاک، آرایش، سلاح و اعتقادات مردم 2500 سال پیش اطلاعاتی به‌دست بیاورند. این آثار، بین بیستون و هرسین (استان کرمانشاه) قرار گرفته‌اند.
بیستون، هشتمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: عاطفه عطاردی
کلیساهای آذربایجان شامل 12 کلیساست که مهم‌ترینشان قره‌کلیسا و کلیسای سنت استپانوس است. قره‌کلیسا در جوار شهر چالدران (آذربایجان غربی) قرار دارد. این کلیسا در دوره‌ی صفویه و به فرمان شاهعباس اول تجدید بنا شد. کلیسای سنت استپانوس هم در نزدیکی جلفا (آذربایجان شرقی) واقع شده و قدمت آن به قرن 10 تا 12 میلادی می‌رسد.
کلیساهای آذربایجان، نهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: سایت میراث فرهنگی
سازه‌های آبی شوشتر در دوره‌ی ساسانی برای بهره‌گیری از نیروی آب ساخته شده است. این مجموعه‌ی بزرگ شامل آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم است. بند میزان، برج کلاه‌فرنگی، رودخانه‌‌ی دستکند گرگر و پل شادروان از جمله بناهای این منطقه است. این بنا در شوشتر (خوزستان) قرار دارد.
سازه‌های آبی شوشتر، دهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: ایران بین
شیخ صفیالدین اردبیلی جد سلاطین صفویه است و آرامگاه شیخ صفیالدین در سال 735 هجری قمری به نام او بنا شده. در این بقعه نفیس‌ترین آثار کاشی‌کاری، گچ‌بری، خطاطی، تذهیب، نقره‌کاری، طلاکاری، نقاشی و... دیده می‌شود. این بنا در اردبیل قرار گرفته است.
آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی، یازدهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: سجاد پاداش، خبرگزاری مهر
بازار تبریز از چندین بازارچه، تیمچه و کاروان‌سرا تشکیل شده و از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده در ایران و قاره‌ی آسیاست. این بازار که در دوره‌ی زندیه ساخته شده، به دلیل قرارگرفتن شهر تبریز (آذربایجان شرقی) بر سر راه جاده‌ی ابریشم و عبور کاروان‌ها از کشورهای مختلف رونق زیادی داشت.
بازار تبریز، دوازدهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: علی حامد حق‌دوست، مهر
باغ‌های پاسارگاد و ارم (شیراز)، پهلوان‌پور (مهریزِ یزد) و دولت‌آباد (یزد)، فین (کاشان) و چهل‌ستون (اصفهان)، اکبریه (بیرجند)، عباس‌آباد (بهشهر) و شاهزاده (ماهانِ کرمان) 9 باغی هستند که با عنوان باغ‌های ایرانی در فهرست جهانی یونسکو قرار دارند. باغ پاسارگاد را ریشه‌‌ی معماری این باغ‌ها می‌دانند که به فرمان کورش هخامنشی ساخته شد. مجموعه باغ‌های عباس آباد در نزدیکی بهشهر (مازندران) و در دامنه‌ی رشته کوه‌های البرز یکی از این‌هاست. این مجموعه به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شده و مهم‌ترین باغ غیر کویری ایران است.
دریاچه‌ی باغ عباس‌آباد، سیزدهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: مجید. م
گنبد قابوس در زمان فرمانروایی قابوس بن وشمگیر، در قرن چهارم هجری در شهر جرجان (گلستان) پایتخت آل زیار بنا شده و آرامگاه خود او هم هست. ارتفاع این بنای 53 متری با محاسبه‌ی بلندی تپه به 70 متر می‌رسد و ویژگی‌اش سادگی، استحکام و تناسب است.
گنبد قابوس، چهاردهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: گنبد سیتی
مسجد جامع اصفهان از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران بر باقی‌مانده‌ی آتشکده‌ای ساخته شده است. براساس کاوش‌های باستان‌شناسی در طول قرن‌ها بنای این مسجد شکل گرفته و تکمیل شده تا به امروز رسیده است.
محراب اولجایتو هم در یکی از شبستان‌های مسجد جامع قرار دارد. قدمت این محراب با این گچ‌بری‌های نفیس به دوره‌ی ایلخانیان برمی‌گردد.
محراب اولجایتو، پانزدهمین اثر ثبت‌شده در یونسکو/ عکس: سایت گردشگری اصفهان
میراث جهانی یونسکو چیست؟
در سال ۱۹۷۲ میلادی عهدنامه‌ای با نام «میراث جهانی یونسکو یا World Heritage Sites» به تصویب مجمع عمومی یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) رسید. موضوع این عهدنامهی بینالمللی حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی در سراسر دنیا بود، با این دیدگاه که این آثار متعلق به تمام ساکنان کرهی زمین است و همه باید در حفظ و نگهداری آن‌ها تلاش کنند. از آن سال تاکنون هر یک از کشورهای عضو یونسکو میتوانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت در میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت، بر عهدهی تمام کشورهای عضو است. مثلاً روند بازسازی ارگ بم که بر اثر زلزله تخریب شد، بر عهدهی همه‌ی کشورهای عضو یونسکو بود، چرا که جزو میراث جهانی است و تنها به یک ملت تعلق ندارد. این همکاری باعث شد امسال ارگ بم پس از نزدیک به 10 سال از فهرست میراث جهانی در معرض خطرِ یونسکو خارج شود.
میراث جهانی یونسکو شامل چه چیزهایی است؟
میراث جهانی یونسکو فقط به آثار باستانی اختصاص ندارد. جنگل، کوه، دریاچه، جزیره، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و حتی یک شهر میتواند در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود. بر اساس آمار سال 2013 میلادی تا به حال 981 اثر در این فهرست ثبت شده‌اند که شامل 759 اثر فرهنگی، 193 اثر طبیعی و 29 اثر ترکیبی هستند.
جایگاه ایران در میراث جهانی
کشور ما تاکنون 16 اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد که همه‌ی آن‌ها جزو میراث فرهنگی هستند. سه سال بعد از تصویب کنوانسیون یا عهدنامهی یونسکو، چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان در این فهرست ثبت شدند و بعد از آن در 38 سال گذشته 13 اثر مسجد جامع اصفهان، برج گنبد قابوس، بم، باغ‌های ایرانی، سازه‌های آبی شوشتر، گنبد سلطانیه، پاسارگاد، تخت سلیمان، سنگ نبشته‌ی بیستون، مجموعه کلیساهای آذربایجان، مجموعه‌ی تاریخی بازار تبریز، آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی و کاخ گلستان در فهرست یونسکو به ثبت رسیدند. البته آثار زیادی هم تا به حال پیشنهاد شده‌اند، اما هر یک به دلایلی نتوانستند ثبت شوند. کوه دماوند، شوش، میمند، ساختار تاریخی یزد، بسطام و خرقان، الموت، جزیرهی قشم، پارک ملی گلستان و هگمتانه از این جمله هستند. کشور ایتالیا با 49 اثر بیش‌ترین سهم را در این فهرست دارد و بعد از آن چین با 45 اثر ثبت شده جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است.
شرایط پذیرش در فهرست جهانی
هر کشوری میتواند آثار فرهنگی و طبیعیاش را برای عضویت در این فهرست پیشنهاد دهد، اما برای این کار شرایط خاصی باید وجود داشته باشد. برای مثال اثر فرهنگی باید شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد. نشانی از یک دوران خاص و یا تمدن زنده یا از بین رفته باشد. نمونهای برجسته از معماری باشد یا تعامل بین انسان و محیط زیست را نشان دهد و یا حتی نمایندهی یک فرهنگ خاص باشد.
یک اثر طبیعی هم باید یا پدیدهای بیمانند باشد یا نمونهی برجستهای از مراحل و تغییرات تاریخ زمینشناسی یا شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و یا شامل گونه‌های در خطر باشد. این موضوع شامل همه‌ی اکوسیستم‌های ساحلی، دریایی، گیاهان و حیوان‌ها می‌شود.
میراث فرهنگی ناملموس یونسکو چیست؟
فقط آثار باستانی و طبیعی نیستند که باید مورد محافظت قرار بگیرند. در هر قوم و کشوری، آداب و رسوم باارزشی وجود دارد که اگر به فکر مراقبت از آن‌ها نباشیم، از بین میروند و نابود می‌شوند. این رسوم و باورها در قالب میراث فرهنگی معنوی یا ناملموس ثبت می‌شوند. میراثی که در حال فراموشی هستند و کشورها باید در جهت زنده نگه‌داشتن آن‌ها تلاش کنند. البته ممکن است آداب و رسومی تفاوتهای فرهنگی بخشی از مردم دنیا را نشان می‌دهند و برای همین ارزش زیادی دارند. موسیقی سنتی ایرانی، روش‌های سنتی بافتِ قالی در شهر کاشان و استان فارس و هم‌چنین تعزیه و نقالی از جمله میراث معنوی کشورمان هستند که در یونسکو ثبت شده‌اند. مراسم نوروز هم به‌طور مشترک برای ایران و چند کشور همسایه ثبت شده است.