بعضي‌ها برنامهريزي مي‌كنند و از اين توانايي براي ملكه كردن رفتاري مفيد در خود استفاده مي‌كنند و بعضي استعداد خود را به‌دست محيط و ديگران مي‌سپارند و بي‌آنكه بدانند صاحب عادتي مي‌شوند. عادت‌هاي برنامهريزي شده انجام رفتارها را آسان مي‌كند و توانايي مغز را براي اعمال مهم‌تر آزاد مي‌گذارد اما عادت‌هايي كه از سر بي‌توجهي به سبك زندگي پيدا مي‌شود، باعث كاهلي و هدر رفتن استعداد‌ها و غلبه نفس سركش بر اختيار انسان مي‌شود.
تولد تدريجي عادت ها
رفتارهاي مداوم به مرور زمان به‌علت تكرار تبديل به عادت مي‌شوند. تصور دنياي بدون عادت بسيار مشكل است. فكرش را بكنيد نوشيدن هر فنجان چاي، خوابيدن و بيدار شدن هر روز و شروع ساده‌ترين و جزئي‌ترين كارها به تامل و انديشه و اتخاذ تصميم نيازمند باشد! تولد عادت‌ها به معني اين نيست كه شما حتما بايديك‌بار فرياد بزنيد، حتما بايد در كيفيت نماز خود شك كنيد و...
اما يك مراقبت دائمي براي ايجاد نشدن عادت‌هاي ناپسند لازم است. ممكن است دانشجويي يك‌بار از سختي درس شكايت كند، روزي ديگر از رفتار تند استاد، روز ديگر خراب بودن آسفالت دانشگاه و... تكرار اين شكايت‌ها مي‌تواند به راحتي شما را تبديل به فردي ناشاد و ناراضي كند. از زماني كه عادتي به‌وجود بيايد، عملكرد فرد به‌شدت تحت‌تأثير قرار مي‌گيرد. فردي كه دچار وسواس مي‌شود، يا شخصي كه اهمال‌كاري مي‌كند، فردي كه پرخاشگر است يا كسي كه توانايي پرهيز از شهوات را ندارد، از زماني قدم اول ايجاد عادتش را برداشته كه رفتارهاي خود را كم اهميت تلقي كرده و نسبت به آن بي‌توجه شده است. در نقطه مقابل فردي كه با تلاش، شروع به تمرين و تكرار رفتاري مناسب مثل سحرخيزي، مثبت‌انديشي، انجام نماز اول وقت و... مي‌كند، نخستين گام ملكه شدن و عادت مناسب پيدا كردن را در خود ايجاد كرده است. اميرالمومنين علي(ع) توصيه مي‌كنند: «عادت براي هركسي تبديل به يك سلطان مي‌شود» و اين يعني بايد مراقب سلطان‌هاي خود باشيم كه رها شدن از آن سخت است. اينكه در فرهنگ ما رايج شده « خوب نيست چيزي عادت شود»، هميشه هم درست نيست. بعضي عادت‌ها فرصت خوبي براي رساندن ما به اهدافمان هستند و از اين جهت اميرالمومنين علي(ع) در جاي ديگري مي‌فرمايند: «خودت را به بزرگواري و صبر عادت بده و از اخلاق خوب براي خودت چيزي انتخاب كن؛ با عادت مي‌توان به خير و خوبي رسيد.»
زيباترين عادت
براي اينكه استعداد عادت‌پذيري خود را مديريت كنيم و بتوانيم ملكه مناسبي براي خود ايجاد كنيم، راه‌هاي فراواني وجود دارد، براي نمونه به چند پيشنهاد براي ايجاد زيباترين عادت كه به روايت اميرالمومنين حضرت علي(ع) ترك شهوات است مي‌پردازيم. البته اين پيشنهاد‌ها قابل تعميم به عادت‌هاي خوب ديگر هم هست.
شناخت، نخستين گام براي نزديك‌شدن به عادت مناسب وكشف راه‌هاي رسيدن به آن است. مناسب است كه به‌دنبال كتاب، كلاس، دوست و... باشيد و براي خود فضاسازي كنيد؛ براي نمونه، شهوت كنترل‌شده چه فوايدي براي جامعه و زندگي شخصي دارد؟
بازي نقش را فراموش نكنيد. ممكن است دوري از شهوت سخت باشد اما مي‌توانيد فردي را پيدا كنيد كه آن را رعايت مي‌كند. راهكار بازي نقش مي‌تواند به ما كمك كند تا از نحوه نگاه كردن او، ارتباط با نامحرم‌ها و... الگو بگيريم و قدم به قدم مانند اجراي يك نقش تمرين كنيم تا مانند او باشيم. براي خود حامي داشته باشيد؛ سعي كنيد مشوقي براي خود درنظر بگيريد؛ براي مثال به ما وعده داده‌اند كه هركس چشمش را كنترل كند، ناراحتي و غصه‌هايش كم مي‌شود.
برنامه روزانه تا ترك عادت
ايجاد عادت‌هاي ناپسند هميشه به اختيار فرد نيست، ممكن است مشكلات و شرايط، تربيت خانواده‌ها و... عامل ايجاد عادت باشد اما مهم اين است كه رها شدن از آنها بايد به دور از شانه خالي‌كردن، مقصر دانستن ديگري و... باشد چراكه آسيب‌هاي عادت ناپسند به خود فرد برمي‌گردد. عادت‌هاي ناپسند به وجهه اجتماعي افراد ضربه مي‌زند، مسير استعداد‌هاي آنها را سد مي‌كند و باعث هدر رفت زمان و انرژي مي‌شود. وقتي ما به رفتاري عادت مي‌كنيم از آن لحظه در حافظه بلندمدت ما ضبط مي‌شود. به‌عنوان مثال ممكن است بعد از مدت‌ها وسيله‌اي را در منزل جا به جا كنيد اما از سر عادت دوباره براي استفاده از آن به محل اول مراجعه كنيد يا بعد از تصميم‌گيري عدم‌استفاده از فيلم يا تصاوير نامناسب، روزي چندبار خاطرات گذشته برايتان يادآوري شود.
فراموش نكنيد كه عادت‌ها با تكرار و آهسته قوت گرفته‌اند پس براي ترك آنها نيز به تكرار و همت پايدار نياز داريد. برنامه روزانه پيشنهادي را مي‌توانيد تا 40 روز ادامه دهيد چراكه بركات اين استمرار براي كنترل ناخودآگاه شما بسيار مفيد است.موضوعي كه براي نمونه در برنامه روزانه به طرح مسئله آن مي‌پردازيم اشاره به عده‌اي دارد كه به ابراز مشكلات و محروميت‌هاي زندگي خود عادت كرده‌اند؛ عادتي كه در هر محيطي آنها را مجبور مي‌كند كه ناراضي باشند؛ براي مثال گله از مشكلات مالي، بيماري فرزند، دعوايي كه با همسرشان رخ داده، ترافيك، قسط‌هاي منزل كوچكي كه خريده‌اند و... اين عده ممكن است حتي وقتي پاي صحبت با خدا مي‌رسد بتوانند ليست بلندبالايي از مشكلات و حاجت‌هاي خود را بيان كنند، درحالي‌كه از آنچه دارند غافلند. نتيجه اين عادت، صرف انرژي فراواني است كه بر ناراحتي خود فرد مي‌افزايد، همچنين ناراحت شدن ديگران و به مرور از دست دادن دوستان، ايجاد زمينه‌هاي افسردگي و دوري از شادي از نتايج اين عادت است. اگر شما بعد از تجربه پيامد‌هاي عادت خود مصمم به ترك عادت شويد، بهتر است دفتر شخصي براي يادداشت‌برداري از شرايط فعلي و برنامه‌هاي روزانه خود تهيه كنيد و در روز مشخص برنامه روزانه را اجرا كنيد:
شروع روز و شرط‌گذاري
برنامه روزانه به 2دسته تقسيم مي‌شود؛ بخش اول پرهيز از تكرار است و بخش دوم جايگزيني عادت مناسب به جاي آن.
گام اول تهيه فهرستي از عادات ناپسند است. دقت كنيد طي روزهاي قبل چه حرف‌ها يا رفتارهاي منفي داشته‌ايد؟
مكان‌ها يا افرادي كه در حضور آنها بيشتر به ابراز شرح حال خود مي‌پردازيد را به‌خاطر بياوريد. اكنون نوبت شرط‌گذاري است. چند نمونه از منفي‌بافي‌هاي خود را ثبت و با خود شرط كنيد كه امروز از آنها پرهيز كنيد. اين مشارطه از معروف‌ترين روش‌هاي اصلاح است. از شرط خود مراقبت كنيد و به جاي آن در طول روز به‌دنبال نكات مثبت و نعمت‌هاي خدا در زندگي‌تان بگرديد و آنها را يادداشت كنيد. شكر هر نعمت را بعد از يادداشت‌ها فراموش نكنيد.
طول روز و مراقبت
قرار نيست با اجراي برنامه روزانه، كار و زندگي شما تعطيل شود تا بتوانيد از عادت منفي خود دست بكشيد بلكه بايد مثل يك مراقب امتحان دقيق در طول روز كارهاي خود را زيرنظر داشته و شرط‌هايتان را عملي كنيد و اگر خطايي كرديد آن را ثبت كنيد. در طول روز از محيط و افرادي كه رشته كلام منفي را آغاز و شما را وسوسه مي‌كنند، دوري كنيد يا به شيوه‌هاي مختلف از همراهي با آنها طفره برويد.
نقطه مقابل آدم‌هاي منفي‌باف، افراد تلاشگري هستند كه با اميد و توكل، به همه‌‌چيز نگاه خوب دارند. اين عده براي موفقيت شما الگو و همراه بسيار خوبي هستند. از دوستي آنها بهره ببريد و سعي كنيد شبيه آنها حرف بزنيد و فكر كنيد.
حساب و كتاب پايان روز
شب‌ها زمان مناسبي براي محاسبه رفتارهاي روزانه است. دفتر شخصي‌تان را مرور كنيد. تعداد دفعاتي كه خود را كنترل كرده و از منفي‌بافي دوري كرديد را بشماريد و با خطاهايتان مقايسه كنيد. اينجا وقت آن است كه مثل يك معلم دقيق به‌خودتان نمره بدهيد. براي خود تشويق و تنبيه درنظر بگيريد. دفتر روزانه شما بعد از چند روز ميزان موفقيت شما را نشان مي‌دهد و به شما انگيزه خواهد داد.
تقويم زندگي من
اگر از آنچه داريد يا از خصوصيات رفتاري‌تان راضي نيستيد و يا احساس مي‌كنيد در دينداري خود ضعف داريد، كمي روي استعداد‌هاي خود كه مي‌تواند اين مسائل را حل كند فكر كنيد زيرا اگر هميشه همان كاري را بكنيد كه تا به حال مي‌كرديد و از عادت‌هاي ناپسند خود دست نكشيد، به همين موقعيتي مي‌رسيد كه الان در آن هستيد.
يكي از ويژگي‌هاي بهداشت رواني، توانايي تغييرپذيري است كه منجر به سازگاري بهتر با محيط زندگي مي‌شود و به افراد در حل مشكلات زندگي و كاهش فشار رواني كمك مي‌كند.
همانطور كه زندگي اسلام با هجرت به مدينه تغيير كرد و امروز آن سفر مبدا تقويم ما شده است اگر فردي بخواهد دوباره زندگي خود را شروع و تغيير مهمي در آن ايجاد كند، نياز به هجرت و سفر دارد اما اين سفر، سفري دروني و هجرت از كارهاي زشت و عادت‌هاي ناپسند به سمت خودشكوفايي و رفتارهاي مثبت است.
پس هر كس كه مي‌خواهد در راه موفقيت بيشتر زندگي قدم بردارد، لازم است تقويم سفر و هجرت داشته باشد. از آنجا كه لازمه هر سفري تعيين نقطه شروع و مقصد و نقشه‌راه است، اين سفر هم برنامهريزي مي‌خواهد.