اين را ويكي‌پديا در توضيح تبادل كالا به‌كالا نوشته است؛ دقيقا همين كاري كه مركز تبادل كتاب در چهارراه وليعصر تهران انجام مي‌دهد. شما كتاب خوانده‌شده خودتان را مي‌بريد و به جايش كتاب جديد دريافت مي‌كنيد. مركز تبادل كتاب، ساختماني به مساحت 900مترمربع در قلب پايتخت، با مديريت سيدمحمد بحرينيان است كه چهار ماه از فعاليت آن مي‌گذرد. در اين صفحه، به بهانه استقبال مخاطبان از اين مركز، با راهنمايي سيروس رضايي، قائم‌مقام مركز تبادل كتاب، درباره ايده تبادل كتاب كه براي نخستين بار در ايران اجرايي شده، قوانين و شرايط و حواشي راه‌اندازي آن گفت‌وگو كرده‌ايم و گشتي در اولين مركز تبادل كتاب ايران زديم.
- مركز تبادل كجاست؟
چهارراه وليعصر را مي‌توان قلب تپنده تهران دانست؛ نقطه‌اي كه تقاطع 2 خط متروي 3و 4 و همچنين تقاطع خطوط اتوبوس‌هاي تندرو آزادي- تهرانپارس و راه‌آهن- تجريش است. از خود چهارراه وليعصر بايد چند قدمي به سمت ميدان انقلاب بياييد تا به خيابان متفاوت برادران شهيدمظفر برسيد. بعد از ورود به اين خيابان، تابلوي مركز تبادل كتاب، سومين ساختمان سمت چپ خيابان، كاملا مشخص است. 2 سال پيش جمعي از فعالان فرهنگي عرصه كتاب اين ايده را دنبال مي‌كردند كه چنين مركزي راه‌اندازي شود. البته آن اوايل ايده خيلي خام بود و اصلا به اين جزئيات و حواشي فكر نشده بود. سيروس رضايي تعريف مي‌كند: «در جمع دوستانه ما تقريبا از تمام حوزه‌هاي فرهنگي، نماينده‌اي حضور داشت؛ هم نويسنده داشتيم و هم ناشر، تهيه‌كننده سينما، تدوينگر و هنرمندان ديگر! ديده بوديم كه در اروپا و چند كشور، اين ايده به مرحله اجرا رسيده و موفق هم بوده. در داخل ايران هم به‌صورت خيلي محدود بين دانشجويان بعضي از دانشگاه‌هاي بزرگ مطرح شده بود كه البته بيشتر در حوزه كتاب‌هاي درسي و جزوه‌ها بود. با كارشناسان و اهالي فن جلسات زيادي برگزار كرديم و درنهايت، با تمام بالا و پايين‌هايي كه در 2 سال داشتيم، 23خرداد 1394موفق شديم رسما مركز تبادل كتاب را افتتاح كنيم». او از استقلال اين مركز مي‌گويد و معتقد است چون هيچ شخصيت حقوقي ثبت‌شده‌اي وجود نداشته كه بتواند با هماهنگي نهادهاي دولتي ساختماني در اختيار بگيرد، با همكاري يك نهاد خيريه كه دغدغه فرهنگي داشت، به شرط اينكه مركز بتواند هزينه‌هاي جاري و عمومي خودش را برعهده بگيرد، ساختمان خيابان مظفر در اختيار مركز تبادل كتاب قرار گرفته است.
- كتابفروشي دست دوم نيستيم!
تفاوت مركز تبادل كتاب با كتابفروشي‌هاي دست‌دوم‌فروشي در اين است كه در اينجا، خريد و فروش كتاب به روش معمول، وجود ندارد و مستقيما پولي رد و بدل نمي‌شود. هدف اين مركز ترويج كتابخواني است «اصلا ايده تجاري نداشتيم و نداريم و قصد ما اين نبوده كه بخواهيم از اين راه پول دربياوريم و حتي فروش كتاب‌هاي نو را هم به مركز اضافه نكرديم. اگر بحث خريد و فروش به‌كار ما اضافه مي‌شد، مخاطب ما مي‌آمد كتاب‌هاي كتابخانه‌اش را مي‌فروخت و نهايتا با پولش در خيابان انقلاب يك غذاي فست فود مي‌خورد و تمام! ديگر چرخه خوانش كتاب به‌وجود نمي‌آمد.» قائم‌مقام مركز تبادل مي‌گويد كه براي فاز دوم، علاوه بر تبادل «كتاب با كتاب» قصد دارند كارت اعتباري فرهنگي تدارك ببينند تا شهروندان، مجبور نباشند با اعتباري كه از كتاب‌هايشان به‌دست مي‌آورند، لزوما از مركز تبادل كتاب خريد كنند يعني بتوانند از اعتبارشان در مراكز فرهنگي شهر مانند تئاترها، سينماها يا شهركتاب‌ها استفاده كنند.
- تا 70درصد تخفيف بگيريد
سيروس رضايي مي‌گويد كه چون خيابان انقلاب شلوغ‌ترين و فرهنگي‌ترين منطقه تهران است و دانشجويان دانشگاه‌هاي اميركبير، تهران و هنر مداوم در حال رفت‌وآمد هستند، از حضور در چهارراه وليعصر استقبال كردند «با توجه به اينكه آغاز به‌كار مركز اواخر خرداد، همزمان با تعطيلي مدارس و دانشگاه‌ها شده بود و بعد هم به ماه مبارك رمضان رسيديم انتظار اين حجم از استقبال را نداشتيم و فقط در همين 3ماه تابستان موفق شديم 60هزار كتاب در سامانه ثبت كنيم و 2700نفر كاربر فعال داشته باشيم».
طبق اعلام مديران مركز تبادل كتاب، اين مكان قرار است به بورس كتاب تبديل شود و مخاطب، خودش همه‌كاره باشد؛ هر كس با كتابش به مركز بيايد و بدون اينكه مركز تبادل كتاب دخالتي داشته باشد، آزادانه كتابش را قيمت‌گذاري كند. اما براي جلوگيري از سوء استفاده و ايجاد حس رقابت، اين قانون وجود دارد كه هر كتابي تنها 2 هفته با قيمت مالكش در سيستم ارائه مي‌شود و از هفته سوم، كتاب 30درصد كاهش قيمت پيدا مي‌كند. هفته چهارم يعني يك‌ماه بعد از عدم‌فروش‌اش، 50درصد تخفيف شامل حالش مي‌شود و درنهايت بعد از 40روز كه كتاب‌فروش نرود، با 70درصد تخفيف ارائه مي‌شود.
- كتاب‌هاي بي‌مخاطب بازيافت مي‌شوند
آقاي رضايي سرنوشت كتاب‌هاي بدون مخاطب و خريدار را اينطور تعريف مي‌كند: «اگر يك‌‌ماه‌و نيم كسي كتاب موجود در قفسه‌ها را نخريد 2 راه براي مالكان درنظر گرفته‌ايم؛ يا بدون هيچ حرف و حديثي، كتابش را پس مي‌گيرد و يا اينكه اين اختيار را به مركز تبادل كتاب مي‌دهد كه نسبت به كتاب تصميم‌گيري كند.در اين صورت ما كتاب را به مدارس، مناطق محروم يا كتابخانه‌ها ارسال مي‌كنيم و بعضي‌ها را مجددا قيمت‌گذاري مي‌كنيم تا با ساير كتاب‌ها تبادل شود. در موارد خاص، اگر كتاب ارزش محتوايي نداشته باشد (مثل كتاب آموزش تايپ كه چاپ 20سال پيش است!) كتاب را بازيافت مي‌كنيم تا درختان كمتري قطع شوند و به اين ترتيب به محيط‌زيست هم كمك مي‌شود». اين امكان در مركز تبادل كتاب وجود دارد كه فردي، كتاب دست‌دومي را بخرد، بخواند و بعد دوباره قيمت‌گذاري كند، بفروشد، با اعتبارش دوباره كتاب ديگري بخرد و اين چرخه كتابخواني را كامل كند. به گفته قائم‌مقام مركز«ما امكان خريد نقدي كتاب براي كساني كه اعتباري براي خريد ندارند را فراهم كرده‌ايم ولي بابت فروش كتاب، غيراز اعتبار، پول نقد به كاربر نمي‌دهيم». اين را هم درنظر بگيريد كه تبادل لحظه‌اي امكان‌پذير نيست. شما نمي‌توانيد كتاب كمك آموزش رياضي 10سال قبل را بياوريد و به جايش شاهنامه فردوسي ببريد! ملاك و سنجش در مركز تبادل كتاب، قيمت‌گذاري عادلانه است كه از طرف كاربران تعيين مي‌شود. حالا سود مركز كجاست؟ مركز تبادل كتاب فقط 8درصد، يعني 80تومان از هر 1000تومان خريد كتاب را براي تأمين هزينه‌هاي جاري برمي‌دارد.
- همكار افتخاري تبادل كتاب شويد
15نفر به‌طور منظم و مستمر در اين مركز در حال فعاليتند كه اغلب دانشجو يا فارغ‌التحصيل دانشگاه‌هاي سراسري و به قول معروف اهل درس و كتابخوان هستند؛ افرادي كه به‌عنوان حقوق مبلغي دريافت نمي‌كنند و بيشتر، اعتبار استفاده از خدمات تبادل كتاب آنها را به اين مركز مي‌كشاند.
آقاي رضايي مي‌گويد: « اين مركز همكاران افتخاري زيادي دارد؛ ازجمله يكي از مديران سابق صنعت هواپيمايي كشور، اساتيد دانشگاه و... كه بازنشسته شده‌اند و پاره‌وقت در نظم بخشيدن به كتاب‌ها كمك مي‌كنند. دانشجويان زيادي هم هستند كه براي چيدمان كتاب‌ها، منظم كردن قفسه‌ها و گشتن لابه‌لاي 60هزار كتاب به مركز تبادل مي‌آيند». تاسيس كافه كتاب در قلب مركز، ايجاد شعب تبادل كتاب در شهرهاي مختلف كشور، برگزاري مراسم رونمايي كتاب، راه‌اندازي كارگاه‌هاي قصه‌خواني و نشست‌هاي آموزشي، اهداي كارت اعتباري فرهنگي به كاربران ازجمله ايده‌هاي سياستگذاران مركز تبادل كتاب است. سيروس رضايي مي‌گويد: «تعامل خوبي تا به حال با هنرمندان و اهالي فرهنگ و هنر داشته‌ايم و حتي بدون دعوت از آنها، ميزبان تعداد زيادي چهره فرهنگي بوده‌ايم.
البته دعوت كرده‌ايم تا هنرمندان عرصه‌هاي مختلف به مركز تبادل كتاب بيايند. رايزني‌هايي هم با معاونت‌هاي اجتماعي مناطق مختلف شهرداري تهران، فرهنگسراها و دانشگاه‌ها شده تا بتوانيم اين ايده را در سطح شهر تهران گسترش بدهيم و مردم بيشتري از وجود مركز تبادل كتاب آگاه شوند. البته همكاري‌هاي خوبي هم با ما شده؛ ازجمله سازمان زيباسازي شهر تهران كه در تبليغات شهري، ساخت قفسه‌ها و... به مركز كمك كردند. ما به‌دنبال اين هستيم كه كتاب‌هاي موجود در انبار ناشران دولتي را اگر امكان فروش و تبادل داشتند، در مركز ثبت كنيم و به ازاي آن، به آن نهاد اعتبار خريد كتاب بدهيم».
- هم كتابخانه هم كتابفروشي!
آقاي رضايي درباره طراحي مركز تبادل كتاب مي‌گويد «ايده اوليه طراحي دكور مجموعه، تلفيق ايده‌هاي ما و شركت طراح بود. بعد از ديدن نمونه‌هاي خارجي كه تفاوت‌هاي خاص خودش با اينجا را دارد، تصميم گرفتيم مركز تبادل را به شكل فعلي طراحي كنيم؛ جايي كه نه كتابخانه است و نه كتابفروشي ولي هم كتابخانه است و هم كتابفروشي!» بين هر سه قفسه يك صندلي وجود دارد كه مخاطب بتواند بنشيند، كتاب را بررسي كند و بخش‌هايي را مطالعه و آگاهانه خريد كند».
- يك خاطره از بازيافت
سيروس رضايي تعريف مي‌كند: «معمولا با ماشيني كه براي بازيافت مي‌رود همراه مي‌شوم كه ببينم با كتاب‌ها دقيقا چه مي‌كنند؟ آخرين بار كه رفته بوديم، 20كاميون از يكي از بانك‌هاي كشور كه طراحي حواله‌هايشان تغيير كرده بود، كاغذ آورده بودند كه بازيافت كنند. جالب اينجا بود كه مي‌گفتند اين حجم از حواله، يعني اين 20كاميون، فقط براي سرپرستي شرق تهران و فقط براي يك بانك بوده است».
- سايت تبادل كتاب، هميشه همراه شماست
كاربران مركز تبادل كتاب مي‌توانند از منزل، وارد حساب كـاربــري سايت اين مركز شده و وضعيت فروش‌رفتن يا نرفتن كتاب‌هايي كه در سامانه ثبت كرده‌اند را ببينند و اعتبارشان در مركز تبادل كتاب را مشاهده كنند. با اين روش ديگر نيازي نيست هر روز مراجعه كنند و مطلع شوند كه كتابشان را كسي پسنديده يا نه! البته كساني كه عضو سايت نيستند هم مي‌توانند از بخش جست‌وجوي سايت استفاده كنند و درصورت وجود كتاب مورد علاقه‌شان، به‌صورت حضوري براي خريد اقدام كنند. ثبت كتاب‌ها در مركز تبادل كتاب، در لحظه به‌روز مي‌شود و مي‌توانيد هر جاي دنيا كه باشيد، از ثبت كتاب‌هاي جديد آگاه شويد. البته هنوز رزرو، خريد اينترنتي و ارسال پستي فعال نيست و براي خريد بايد حتما حضوري به مركز مراجعه كنيد و بين 60هزار كتاب قدم بزنيد. اين را هم درنظر بگيريد كه چون كتاب‌ها خوانده شده و به‌اصطلاح دست دوم هستند، لمس كتاب‌ها، بررسي صفحات و مشاهده حضوري قبل از خريد ضروري به‌نظر مي‌رسد.
- مطمئن باشيد كتاب‌ها به كتابخوان‌ها مي‌رسد
مركز تبادل كتاب براي جلوگيري از سوءاستفاده از فروشنده‌هاي كتاب‌هاي دست دوم، مجهز به دوربين است. به گفته قائم‌مقام اين مركز، مگر مي‌شود يك نفر به كتاب‌هاي فلسفي، هنري، كودك ونوجوان، مذهبي، تاريخي و ادبي، با هم علاقه داشته باشد؟ «داشتيم يك نفر كه بدون توجه به موضوع، كتاب‌هاي ارزان قيمت را جدا كرده و مي‌خريد تا دوباره با قيمت بالاتر بفروشد! يا فردي كه با لپ‌تاپ ليست مشتريانش را چك مي‌كرد و كتاب‌هاي دست دوم مورد نيازشان را پيدا مي‌كرد و 2سبد پر از كتاب خريد كرده بود كه ببرد خودش بفروشد! با تدابيري جلوي اين سوءاستفاده‌ها گرفته شده و اطمينان مي‌دهيم كه كتاب‌هايي كه كاربران به مركز تبادل مي‌آورند به كتابخوان واقعي و كتابخانه‌هاي مردمي منتقل مي‌شود.»
- اطلس جامع خط ايران فقط 50هزار تومان!
به گفته مديران مركز تبادل كتاب قفسه‌هاي ادبيات، تاريخ، جامعه و كودك ونوجوان بيشترين استقبال را داشته و كتاب‌هاي فلسفي كمترين تبادل را تجربه كرده‌اند. ركورد حضور كتاب‌هاي يك نويسنده خاص هم متعلق به شهيد مطهري است كه در حال حاضر 700نسخه از كتاب‌هاي ايشان در قفسه كتاب‌هاي مذهبي، جامعه‌شناختي و فلسفي وجود دارد؛ 200نسخه هم از كتاب‌هاي دكتر شريعتي در مركز تبادل كتاب ثبت شده است.
به‌طور كلي بخش مذهبي و ادبيات مركز تبادل كتاب، پررونق‌تر است. به‌عنوان مثال كتاب «صد سال تنهايي» بلافاصله بعد از ثبت، به فروش مي‌رسد و زمان زيادي در مركز نمي‌ماند. يك‌بار كاربر ما جلد سخت كتاب «صد سال تنهايي» يك نفر فقط 5هزار تومان قيمت‌گذاري كرده بود. شلوغ‌ترين بخش هم هميشه قفسه كتاب‌هاي كمك‌آموزشي است.
در طرف مقابل كتاب‌هاي خاص زيادي هم به اينجا آمده است. از كتاب چيني چاپ چند صد سال قبل تا كتاب‌هاي روسي كه هيچ‌كس ازشان سر در نمي‌آورد! «يك ديكشنري فرانسوي داشتيم كه 400هزار تومان قيمت داشت. اطلس خط داشتيم كه خيلي تاريخي و مرجع بود اما 50هزار تومان قيمت گذاشته بودند».