اگرچه در گذشته همه اين 400هكتار بيشه‌زار و زمين‌هاي كشاورزي روستا از طريق آب قنات آبياري مي‌شد اما بيش از 2دهه بود كه فاضلاب جايگزين قنات شده بود و آبياري بيشه‌زارها از طريق فاضلابي كه از كنار روستا مي‌گذشت صورت مي‌گرفت تا اينكه مهرماه سال 92، دهيارجديد قاسم‌آباد توسط شوراي روستا برگزيده شد.محمدهاشم پاكيزه در 3سال گذشته نه‌تنها توانسته چهره روستا را تغيير دهد بلكه رضايتمندي را به ساكنان اين روستاي بزرگ هديه كرده است. او‌تحصيلكرده برق و الكترونيك است، شغل اصلي او درحوزه گردشگري بوده. او از اين ظرفيت استفاده كرده و يكي از قنات‌هاي تاريخي روستا را احيا كرده است و باعث شده بيش از 50درصد كشاورزان و باغداران روستا براي آبياري از فاضلاب استفاده نكنند. همچنين تلاش مي‌كند تا با احياي دومين قنات روستا نيم ديگر كشاورزان هم از فاضلاب فاصله بگيرند. پاكيزه درنظر دارد قنات تاريخي روستا را به يك سايت گردشگري تبديل كند تا مردم روستا از گردشگري به‌عنوان روش معيشت مكمل بهره ببرند.
- در زمان خشك‌بودن آب قنات، آب‌رساني به اراضي چگونه انجام مي‌شد؟
با توجه به خشك‌شدن قنات‌هاي روستا در يك دهه گذشته، كشاورزان براي حفظ اراضي اجباراً به تغيير كشت از باغداري و كشاورزي به كشت درختان غيرمثمر و صنعتي روي آورده بودند و با استفاده از پساب‌ها آبياري مي‌كردند.
- مرمت و لايروبي قنات قاسم‌آباد را از چه زماني شروع كرديد؟
اين پروژه در سال ۹۳ به‌منظور تأمين آب شرب و آب كشاورزي روستا توسط دهياري آغاز شد. تا پيش از اين، تمامي اراضي روستا با آب فاضلاب شهري آبياري مي‌شد كه بسيار خطرناك بود. بيش از 2 دهه بود كه اقدامي براي قنات‌ها صورت نگرفته بود و يك قطره آب هم از قنات جاري نمي‌شد. در 2 سال گذشته بخشي از قنات تاريخي روستا لايروبي شد و امروز خوشبختانه بيش از 50درصد اراضي با آب قنات آبياري مي‌شود. طرح را ادامه مي‌دهيم تا تمام آبياري زمين‌هاي روستا از طريق آب قنات صورت بگيرد.
- روستا شبكه فاضلاب دارد؟
ده ها سال پيش، شبكه فاضلاب در بافت سنتي روستا توسط خود مردم انجام شده است اما در بافت جديد شبكه‌اي وجود دارد كه استاندارد نيست كه اميدواريم بتوانيم استاندارد‌سازي كنيم. با توجه به تعاملي كه بين دهياري و آب فاضلاب روستايي استان بوده امكانات و مصالح در اختيار ما قرار گرفته اما اجرا برعهده ماست. در مورد آب هم يك چاه به اداره آب داده‌ايم تا كمبودها تأمين شود.
- بسياري از روستاهايي كه در مسير خروج فاضلاب از شهر تا تصفيه‌خانه قرار گرفته‌اند از آب فاضلاب براي كشاورزي استفاده مي‌كنند، آسيب‌هاي بهداشتي موضوع را بررسي كرده‌ايد؟
بله، متأسفانه آبياري اراضي با فاضلاب، ضمن كاهش بهره‌وري اقتصادي حاصل از كاهش كيفيت محصولات كشاورزي، به سلامت جامعه آسيب مي‌رساند؛ هر چند اين موضوع توسط دهياري مورد بررسي كارشناسي و مطالعه قرار نگرفته اما به راحتي مي‌توان به رابطه مستقيم افزايش بيماري‌هاي پوستي و افزايش آمار مرگ‌ومير در اثر تومورهاي كليوي و انواع سرطان‌ها پي‌برد. افزايش بيماري‌ها در افراد روستا طي يك‌دهه گذشته خود گواه براين موضوع است. ضمن اينكه شايد كشاورزان با استفاده از فاضلاب به منافع كوتاه‌مدت خود در راستاي تأمين مخارج زندگي دست پيدا كنند اما با اين رفتار تمام جاذبه‌هاي تاريخي و طبيعي روستاها از بين خواهد رفت.
- وضعيت پسماند روستا چگونه است؟
قاسم‌آباد از 25شهر استان پرجمعيت‌تر است. پسماند آن در دوره‌هاي قبل به‌صورت دستي هر هفته 2مرتبه جمع‌آوري مي‌شد و مشكلاتي داشت اما از سال 92 ماشين‌آلات خريداري كرديم و از سال 93 همه‌روزه پسماند به‌صورت مكانيزه جمع‌آوري و به سكوي شهرداري منتقل مي‌شود. ما نخستين روستايي هستيم كه واحد مديريت پسماند روستايي را تاسيس كرده‌ايم و نخستين گام ما اين است كه با كمك اداره محيط‌زيست استان دوره‌هاي آموزشي براي دانش‌آموزان را از ابتداي مهرماه اجرا كنيم. همچنين طرح تفكيك از مبدأ را براي نخستين‌بار در استان از قاسم‌آباد آغاز كرده‌ايم.
- با توجه به موقعيت جغرافيايي روستا اگر قاسم‌آباد به شهر الحاق شود چه اتفاقي مي‌افتد؟
ما به نمايندگي از مردم هيچ برنامه‌اي براي شهرشدن قاسم‌آباد نداريم. تاكنون 3بار دعوت شده‌ايم و قانوناً، نظر نهادهاي محلي در بحث الحاق روستا به شهر شرط اصلي است. ما نيز به‌دنبال توسعه پايدار روستا هستيم و با اين اصل مخالفيم. رئيس‌جمهور هم در روز ملي روستا فرمودند: «روستا بايد روستا بماند». مردم دنبال تغييركاربري نيستند. قانون حفظ اراضي زراعي اين اجازه را نمي‌دهد كه نگين سبز قاسم‌آباد تبديل به برج و آپارتمان شود. مردم كه مالكين اصلي روستا هستند مخالف اين رويكرد هستند.
- احياي قنات چه نقشي در ايجاد انگيزه در مالكان براي تداوم كاربري اراضي و بقاي حيات طبيعي روستا دارد؟
انسان معمولا درخصوص كنش‌هاي خود، برحسب رابطه سود و زيان عمل مي‌كند. بنابراين كوته‌فكري محض است اگر صرفا به احياي قنات به‌منظور تأمين آب براي كشاورزي بينديشيم. اگر اينطور عمل كنيم اين روستا همانند تعدادي از روستاها كه هم‌اكنون تبديل به حاشيه شهر شده‌اند خواهد شد و تمام پتانسيل‌هاي فرهنگي و تاريخي خود را از دست خواهد داد؛ بنابراين امروز ما با پشتوانه فكري مردم درصدد استفاده از پتانسيل‌هاي اقتصادي خود در حوزه گردشگري هستيم و نخستين گام ما در اين مسير مطالعه ايجاد سايت گردشگري قنات قاسم‌آباد است.
- با توجه به اينكه تجربه ايجاد سايت گردشگري قنات را براي نخستين‌بار در غرب كشور آغاز كرده‌ايد فكر مي‌كنيد اين طرح تا چه حد مورد استقبال گردشگران واقع شود؟
هر چند كه پاسخ دقيق به اين سؤال بايد به زمان بعد از مطالعه طرح موكول شود اما آنچه مسلم است همگام با توسعه زيرساخت‌هاي گردشگري بايد در جست‌وجوي ظرفيت‌ها و جاذبه‌هاي بيشتري براي رونق گردشگري كشور بود. از آنجا كه آب منشأ بسياري از تمدن‌هاي شناخته‌شده تاريخ است، قنات را مي‌توان در زمره كهن‌ترين دستاورد تكنيكي جوامع بشري به‌حساب آورد. معرفي اين جلوه تاريخي به گردشگران، مي‌تواند مقدم بر همه جنبه‌هاي تمدني و تاريخي كشور باشد چراكه قنات و ساير سازه‌هاي آبي مرتبط، مبناي تمدن و ساختارهاي اجتماعي و اقتصادي جوامع بشري در سده‌هاي گذشته بوده‌اند.
- چگونه مي‌توان از تجربه قاسم‌آباد براي روستاهاي ديگر بهره برد و اين روستا را به‌عنوان الگو معرفي كرد؟
در روستاهايي كه تغيير نگرش نسبت به منابع زيستي، طبيعي و تاريخي رخ ندهد امكان سرمايه‌گذاري در بخش گردشگري وجود نخواهد داشت. الگو برداري از تجارب موفق در روستاها را مي‌توان به‌عنوان يكي از عناصر فرهنگي جوامع روستايي برشمرد؛ بنابراين دهياري قاسم‌آباد در مرحله اول وارد سرمايه‌گذاري در بخش گردشگري خواهد شد. اين رفتار باعث ايجاد انگيزه و الگوبرداري در اهالي روستا نسبت به سرمايه‌گذاري در حوزه گردشگري مي‌شود. پس از اين مرحله، مي‌توانيم براي روستاهاي با موقعيت و پتانسيل مشابه الگو شويم.
- كاري كه شما آغاز كرديد در كشور ما جديد است. جامعه محلي چه برخوردي داشتند؛ همراه بودن يا واكنش منفي داشتند؟
جامعه روستايي امروز با جامعه روستايي چند دهه گذشته يك تفاوت بسيار آشكار دارد و آن‌هم افزايش سطح سواد و دانش فني خانوارهاي روستايي است. جوانان تحصيلكرده روستايي امروزه مشاوران خوبي براي پدران و مادران باتجربه هستند، به‌همين دليل ما اعتقاد داريم اين كار شدني است. جامعه محلي هميشه حامي ما بوده است و اگر از جانب ايشان حمايت نمي‌شديم امروز موفق به احياي قنات نشده بوديم.
- سمساريزدي و قاسم‌آباد
دكتر علي‌اصغر سمساريزدي، مدير مركز بين‌المللي قنات و سازه‌هاي آبي در ايران و مولف كتاب قنات زارچ كه به‌تازگي برگزيده بخش بزرگسال در شاخه تاريخ، جغرافيا و باستان‌شناسي شده است، با شنيدن تلاش‌هايي كه در قاسم‌آباد صورت گرفته، هفته گذشته به همدان آمد و از قنات قاسم‌آباد بازديد كرد. دهيار قاسم‌آباد اميدوار است با استفاده از تجربه‌هاي اين دانشمند ايراني، شرايط ثبت ملي قنات قاسم‌آباد فراهم شود. او پس از بازديد قنات قاسم‌آباد مي‌گويد: من قنات قاسم‌آباد را ديدم. لازم است از دهياري اين روستا تشكر كنم. فوق‌العاده كار ارزشمندي است و از عواملي كه دهياري را ياري كردند تا اين قنات احيا شود نيز تشكر مي‌كنم. به‌دليل اينكه در كوهپايه، سطح آب چندان پايين نرفته و كاهش پيدا نكرده بنابر اين امكان احياي اكثريت قنات‌ها وجود دارد. اين قنات يكي از بهترين قنات‌هايي است كه مي‌تواند بدين‌منظور مورد استفاده قرار گيرد؛ معبر بزرگي دارد، آمدوشد با سهولت صورت مي‌گيرد و دسترسي به آن هم نسبت به قنات‌هاي كويري آسان‌تر است. يكي از كارهايي كه بايد انجام شود اين است كه از باستان‌شناسان دعوت شود تا قدمت آن را تشخيص دهند.
- قنات 800 ساله
معماري قنات يا كاريز مختص ايرانيان است و اين فناوري زيبا اما پيچيده و پيشرفته بيش از 3هزار سال در ايران پيشينه دارد. پيشينه قنات در استان همدان نيز همپاي استان‌هاي كويري است. طاق‌هاي قوسي كه با سنگ درون برخي قنات‌هاي تاريخي شهر ايجاد شده نشان از معماري پيشرفته قنات در اين خطه دارد. عنوان‌هايي مانند قنات گبري كه به دوران پيش از اسلام نسبت داده مي‌شود، قنات‌هاي دوطبقه و قنات‌هاي پرآبي كه به خروجي آن شترگلو گفته مي‌شد و نام مكان‌هايي كه براساس نام چشمه‌ها و قنات‌ها انتخاب شده بود نشان مي‌دهد چه اندازه قنات مورد توجه ساكنان قديمي اين شهر بوده است. به‌دليل وجود همين قنات‌هاست كه همدان را شهر هزار چشمه مي‌خوانند. وجود الوند باشكوه و چشمه‌سارهايي كه از آن جاري مي‌شود باعث ايجاد قنات‌هايي شده كه صدها بلكه هزاران سال، اين منطقه را سيراب مي‌كرده است. نابودي قنات‌هاي شهر توسط كساني كه منافع كوتاه‌مدت خود را در زمين‌خواري و ساخت‌و‌سازها مي‌ديدند اتفاق افتاد و قنات‌ها و چشمه‌هاي همدان، زيرسازه‌هاي بتني‌قطع شدند و از بين رفتند. تعدادي از قنات‌هايي كه از چشم بسازوبفروش‌ها در امان مانده بودند هم در سايه بي‌تدبيري مديران به مسير فاضلاب تبديل شدند. هنوز نيز به‌علت نبود سيستم انتقال فاضلاب شهري در برخي نقاط، ازجمله منطقه جولان، قنات‌ها محل گذر فاضلاب است.
از معدود قنات‌هايي كه به‌صورت مخروبه در همدان باقي‌مانده مي‌توان به قنات روستاي قاسم‌آباد اشاره كرد. براساس اطلاعات موجود، قدمت روستاي قاسم‌آباد به 800سال مي‌رسد و به‌نظر مي‌رسد پيشينه قنات نيز كمتر از روستا نباشد. در كتاب همدان‌نامه دكتر پرويز اذكايي آمده كه بعد از حمله مغول‌ها، يعني حدود750 سال پيش 2 منطقه در همدان به شهر تبديل مي‌شود و رونق مي‌گيرد. يكي روستاي «ديزج» در اطراف «تپه پيسا» و ديگري «قاسم‌آباد» كه دهه‌هاي متمادي تا 150سال رونق خوبي داشته است و به آن همدان‌نو مي‌گفتند. قاسم‌آباد يكي از روستاهاي بخش مركزي همدان است كه با شهر همدان كمتر از يك‌كيلومتر فاصله دارد. اين روستا در شمالي‌ترين نقطه شهر قرار گرفته و بيش از 9هزار نفر جمعيت دارد كه در 3هزار و 200خانواده زندگي مي‌كنند. از اين تعداد، كمتر از 50درصد بومي و بقيه مهاجر هستند. قاسم‌آباد يكي از روستاهايي است كه بيش از 400هكتار بيشه‌زار دارد. در گذشته بيشتر درختان آن صنوبر و تبريزي بود اما مدتي است كه باغداران قاسم‌آباد به جاي درختان يادشده و درختان ميوه، زبان گنجشك مي‌كارند. ويژگي اين‌گونه در بهره‌برداري زودهنگام است. آنها هر 3سال درختان زبان گنجشك را مي‌برند اما با بريدن هر درخت 3تا5 شاخه جديد جاي آن را مي‌گيرد؛ اين روند همواره تداوم دارد.