زلزله هراس آور است، تردیدی نیست، اما مردم باید در مورد این پدیده طبیعی بدانند و خود را برای مقابله با آن آماده کنند. شاید هنوز از خرداد ماه رودبار در ذهن بسیاری از مردم خاطره تلخی به جا مانده باشد یا ردی خاک آلود از دی ماه لرزان بم.
زلزله همواره نشانی تاریک در یادها به جا گذاشته است. تصویری موحش است از یک پدیده طبیعی. این واقعیت که زلزله واقعه ای زمین شناختی است و گریز از آن ممکن نیست. تنها سلاح ما برای مقابله با آن، افزایش دانش و توانایی‌های ماست.
دانشی که به ما انگیزه می دهد تا بیش از پیش از خود محافظت کنیم. 8 آذر هر سال پنجره‌ای است به فراگیری آمادگی‌های لازم برای مقابله با این پدیده. هر ساله مانور سراسری زلزله در مدارس کشور به همت «پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله کشور» برگزار می‌شود.
در آستانه برگزاری این مانور به سراغ دکتر عباس تسنیمی، رفتیم. مردی که بر صندلی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله تکیه زده است و با تجربه‌ای فراخ، مانور سراسری زلزله را در کشور هدایت می‌کند.
- مشهور است ایران یکی از کشورهای روی نوار زلزله است. این یعنی چه؟
بر اساس دیدگاه‌های علمی ایران بر صفحه‌ای قرار دارد که از عربستان شروع شده و هرچه به طرف ایران می‌آید فشرده‌تر می‌شود. طبیعتا لایه‌های مختلفی بر پوسته زمین وجود دارد که دارای خواصی مختلف برای زندگی انسان است.
این لایه‌ها رفتار متفاوتی دارند و پاسخ آنها به فعالیت‌های همدیگر یکی نیست. در برخی مواقع این لایه‌ها تحمل خود را از دست داده و در برابر فشارها می‌شکنند. امواج شدید ناشی از شکست این لایه‌ها به بستر زمین منتقل شده و زلزله پدید می‌آید.
- آیا بروز این پدیده در همه جای کشور به‌صورت یکسان است؟
اگر به نقشه پهنه‌بندی ایران به لحاظ زلزله توجه کنیم، می‌توانیم به این نتیجه برسیم که ایران دارای شدت و ضعف به لحاظ زلزله خیزی است. یعنی در بخش‌هایی از کشور زلزله‌هایی متوسط و در برخی نقاط نیز زلزله‌های کوچک را تجربه می‌کنند. این اختلاف در پوسته زمین در داخل مرز نیز کاملا یکسان نیست. مسلما در بخش‌های مختلف به لحاظ زلزله خیزی کم و زیاد می‌شود. درست مثل کل کره خاکی.
منشا زلزله حرکت صفحات پوسته زمین است که در اصطلاح به آن صفحات تکتونیکی می‌گویند. اگرچه پدیده‌هایی مانند آتشفشان نیز می‌تواند موجب ارتعاشاتی شود، چرا که فوران مواد مذاب از عمق لایه‌های زمین به سادگی صورت نمی‌گیرد، بلکه با تکانه‌هایی همراه است و چون گسل‌های موجود، ممکن است به فعالیت وادار شوند، زلزله‌هایی نیز به وجود می‌آید.
گاهی هم زلزله‌هایی ایجاد می‌شود که ممکن است نتیجه ساخت و ساز‌های بشر باشد. به‌عنوان مثال وقتی سدی ساخته و آب زیادی در پشت آن جمع می‌شود، در واقع تمرکز نیرویی که قبلا وجود نداشته شکل می‌گیرد. بنابراین این پدیده می‌تواند موجب بروز زلزله شود. نمونه‌های این موارد نیز کم نبودند. اما این زلزله‌ها، زلزله‌هایی بزرگ نیستند.
- پیش‌بینی در مورد زلزله تا به امروز مبنایی علمی نداشته است اما همواره برای مردم دارای جذابیت بوده. دلیل این امر چیست؟
شاید این نکته به این دلیل باشد که اثر پذیری جامعه از زلزله نسبت به سایر حوادث خیلی بیشتر است. حتی می‌توان گفت تلفات بلایی مثل سیل بیشتر از زلزله است، اما اثر روانی این بلایا با زلزله قابل مقایسه نیست.
دلیل این امر این است که سایر حوادث قابل پیش‌بینی هستند. به عبارتی می‌توان شرایطی فراهم آورد که سیل یا بلایای دیگر خسارات و صدمات کمتری به وجود آورند، اما زلزله این‌گونه نیست. زلزله حداکثر 30 ثانیه طول می‌کشد تا اتفاق بیفتد و طیف وسیعی از مساحت کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اما اگر سیل در نقطه‌ای جاری شود به لحاظ جغرافیایی بسیار محدود است.
این در حالی است که زلزله گستره بیشتری از سطح زمین را در بر می‌گیرد. این تفاوت‌ها موجب شده واکنش‌های مردم نیز متغیر باشد، بنابراین پیش‌بینی زلزله موضوعی مهم تلقی می‌شود. خیلی از کارشناسان نیز بر این مهم پافشاری می‌کنند و در بسیاری از کشورهای غربی نیز تلاش جدی در این باره صورت گرفته است.
اما به‌رغم تمامی این تلاش‌ها تا به امروز پایگاه علمی مناسب و قابل اتکایی برای آن نیافته‌ایم که بر اساس آن و با داشتن داده‌های خاص بتوان زلزله را پیش‌بینی کرد. یعنی نمی‌توان زمان مشخصی را برای وقوع زلزله مشخص کرد.
اما از نظر مکانی به واسطه داشتن دستگاه‌ها و امکانات پیشرفته به نقطه‌ای رسیده‌ایم که می‌توانیم تخمین بزنیم احتمال وقوع زلزله در کجا بیشتر است. بر این اساس مناطق مستعد زلزله را شناسایی کرده‌ایم. در حال حاضر مناطق زلزله خیز در بخش‌های مختلف به لحاظ شدت شناسایی شده و آن‌گونه که در سایر کشورها مرسوم است بر پایه مطالعات علمی و تخصصی، کشور را پهنه بندی لرزه خیزی کرده‌ایم. به‌عنوان مثال در استاندارد 2800 که آیین نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله است نقشه‌های پهنه‌بندی زلزله را در اختیار داشته و بر مبنای آن مناطق مستعد زلزله خطرناک و شدید را مشخص کرده‌ایم.
پژوهشگاه بین‌المللی زلزله نیز نقشه‌هایی را براساس این استاندارد و با شاخص‌های متفاوت تهیه کرده‌است تا بتواند شناخت بهتری از اقلیم و مناطق زلزله خیز با شدت‌های مختلف به‌دست آورد.
موضوع پیش‌بینی زلزله برای ما نیز در دستور کار است. برای این منظور به شناسایی عوامل مؤثر بر رخ داد زلزله پرداخته‌ایم. توجه به علائم و شواهدی که بر اساس استاندارد لرزه خیزی کشف می‌شود و می‌توان بر مبنای آن زلزله را پیش‌بینی کرد نیز مورد توجه بوده. تمامی این موارد به ما در پیش‌بینی نسبی مکان زلزله کمک می‌کند.
- بنابراین آن‌گونه که مطرح شد پیش‌بینی زمانی زلزله امکان پذیر نیست. چه اقداماتی برای رفع این کمبود در حال انجام است؟
این یک واقعیت است که باید زلزله را بپذیریم. چرا که امکان اقدامات پیشگیرانه شبیه سیل برای زلزله وجود ندارد. البته اقدامات پیشگیرانه در زلزله هم امکان پذیر است. اولین قدم در این مسیر پذیرفتن زلزله به‌عنوان یک واقعیت طبیعی است و سپس شناخت آن. باید فرهنگ عمومی و تخصصی ما به این سمت پیش برود که با آن زندگی کنیم. هر قدر ابزار و امکانات آگاهی بخشی این پدیده بهتر به کار گرفته و قوانین و مقررات آن خوب پیاده شود، ایمنی بیشتری به وجود می‌آید.
ما حتی اگر تمام تمهیدات را برای مقابله با زلزله به‌کار بگیریم نمی‌توانیم 100 درصد خود را از بروز زلزله و خسارات و صدمات آن مصون بداریم بلکه تنها می‌توانیم خطراتش را کاهش دهیم و در حد استانداردهای تعریف شده تلفات را پایین بیاوریم. ما باید زلزله را بپذیریم و بشناسیم و خود را برای مقابله با آن آماده کنیم.
از سویی تمامی تصمیمات پیرامون پیشگیری از زلزله را از کانال‌های علمی عبور دهیم. تصمیمی که پیشینه علمی نداشته باشد پایدار نخواهد بود و ما را از پذیرش خطر حفظ نخواهد کرد.
بنابراین باید کارهای علمی کرده و آگاهی مردم را نسبت به این امر افزایش دهیم.استفاده از تجهیزات مدرن و در واقع تولید این تجهیزات باید در اولویت برنامه‌ها قرار گیرد. چرا که این امر موجب افزایش دانش فنی ما نیز می‌شود. مسلما برای دستیابی به این جایگاه باید تمامی زمینه‌های تخصصی کشور همکاری‌های لازم را با یکدیگر داشته باشند. این نکته موجب خود کفایی شده و ما را از وابستگی به دیگر کشورها باز می‌دارد.
به عبارتی دیگر ما چاره‌ای نداریم جز آنکه در این حوزه سرمایه‌گذاری کنیم. بدون صرف هزینه امکان ندارد بتوانیم به دستاوردهای نوینی برسیم.
- آیا اقدامات پیشگیرانه تنها در همین حد است؟
مسلما نه. روی سطح زمین مستحدثات را نیز باید مدنظر قرار دهیم.انسان بر سطح زمین ساختمان‌ها و ابنیه می‌سازد. کارخانه، پل، جاده و بسیاری از بناها را ما می‌سازیم. مسلما برای ساخت آن باید به مجاری علمی توجه داشت. مصالح به کار رفته در ساخت و سازها را باید علمی کنیم. از سویی سازندگان بناها نیز باید در یک چرخه علمی به فعالیت بپردازند تا بتوان بناهای محکم و استواری بنا کرد.
از طرف دیگر باور اجرایی در تمامی سطوح باید تقویت شود. این نکته آرمانی نیست. هنگامی که تمامی فعالیت‌های عمرانی به موضوع زلزله برمی‌گردد باید تمام توان کشور را برای مقاوم‌سازی و استفاده از مبانی علمی به کار گرفت. در بحث پیشگیرانه نمی‌توان تنها از متخصصان انتظار داشت. بلکه باید از تمامی فعالان سیاسی و برنامه‌ریزان توقع داشت که به موضوع زیر‌ساختی و صرف درست هزینه‌ها توجه داشته باشند.
این به معنای این نیست که تا به امروز کاری صورت نگرفته است بلکه به این معناست که می‌توانستیم بهتر باشیم. عوامل پیشگیرانه مجموعه‌ای کامل است از متخصصان و برنامه‌ریزان کلان کشور.
- ما روزانه شاهد بروز یک یا چند زلزله در کشور هستیم. از طرف دیگر اقدامات پیشگیرانه، به‌صورت غیرعلمی شکل گرفته و چندان جدی گرفته نمی‌شود. به‌نظر شما راه حل چیست؟
پژوهشگاه زلزله شناسی به‌عنوان یک نهاد علمی هم‌اکنون فعالیت‌های جدی را انجام داده است. اما بخش‌های مختلفی از سازمان‌ها و ارگان‌ها که وظیفه سیاست گذاری در امر مقاوم‌سازی زلزله را به عهده دارند، شاید کار خود را به نحو احسن انجام نمی‌دهند. نمی‌توان انتظار داشت کار قلب را مثلا معده یا اندامی دیگر انجام دهد. کار پژوهشگاه مشخص است. اما آیا سایر نهادها کار خود را انجام می‌دهند؟
- این پرسش شما یک دغدغه جدی میان نهاد‌های دست اندر‌کار در این حوزه است. به راستی چه پاسخی می‌توان برای آن یافت؟
بگذارید یک مثال بزنم. آیا به‌نظر شما معده با قلب رقابت دارد؟! مسلما این طور نیست. هر اندامی در بدن کار خود را انجام می‌دهد. تمامی نهادها هم باید این‌گونه باشند. در واقع این یکی از شاخصه‌های توسعه یافتگی است. یعنی تداخل کاری بین سازمان‌ها کم باشد و هر نهادی وظایف محوله خود را به بهترین شکل انجام دهد. اگر بتوانیم این کار را انجام دهیم خیلی از مسائل حل می‌شود. ما باید خود را با مشکلات هماهنگ کنیم.
نباید بخش‌های مختلف مستقل از هم کار کنند بلکه باید برای فعالیت بهتر در کنار و خدمت همدیگر باشیم.
- با این وجود مبانی عملی برای پیش‌بینی زلزله وجود ندارد اما همواره سخن از وقوع زلزله در تهران به میان می‌آید. وضعیت تهران به لحاظ وقوع این پدیده چگونه است؟
بگذارید این سؤال را با یک مثال پاسخ دهم. اگر وضعیت یک بیمار نگران‌کننده است، پزشک حق دارد به خانواده آن بیمار اطلاعات غلط بدهد؟ ما هم واقعیت را کتمان نمی‌کنیم. تهران به لحاظ استقرار در منطقه‌ای با خطر نسبی زیاد، مستعد زلزله است.
- چند ریشتر؟
زلزله شدید. اما نمی‌توان دقیقا گفت چند ریشتر. این استعداد تهران و بسیاری از شهرهای دیگر کشور است. ما باید با این پدیده زندگی کنیم. اما نباید از آن هراسان شویم. می‌توانیم بر این اساس زندگی‌مان را برنامه‌ریزی کنیم. متخصصان در این باره نگران هستند و نگرانی‌شان نیز جدی است.
- یکی از اقدامات پیشگیرانه که پژوهشگاه بین‌المللی زلزله به آن توجه جدی داشته و فعالیت قابل قبولی نیز پیرامون آن داشته، برگزاری مانور سراسری زلزله است. در این باره کمی توضیح بدهید.
مانور زلزله از سال 75 از مهد کودک و دوره‌های ابتدایی شروع شد و امروز در تمامی مقاطع تحصیلی انجام می‌شود. این مانور حرکتی عمومی است. چرا که هر دانش‌آموز از یک خانواده می‌آید. بنابراین حساسیت نسبت به این موضوع را به داخل خانواده می‌کشاند و موجب گسترش اطلاعات درباره این پدیده می‌شود. هدف ما این است که آگاهی‌های عمومی را بالا ببریم و جامعه را حساس کنیم. ما با اجرای این مانور درصددیم تا فرهنگ ایمنی را گسترش دهیم.
در هر جامعه‌ای سرمایه‌گذاری روی فرزندان و آینده سازان در اولویت است. چرا که آینده کشور به دست آنها سپرده می‌شود. از نظر فرهنگ ایمنی و توجه به زلزله این مانور دارای اهمیت است. زیرا همین افرادی که مخاطبان برنامه ما هستند، در آینده نزدیک متخصصان تراز اول عرصه‌های مختلف کشور می‌شوند. بنابراین آنان نسبت به این موضوع حساس شده و ذهن‌شان نسبت به آن کنجکاو می‌شود.
از سویی زلزله در زمانی کوتاه به وقوع می‌پیوندد و باید آمادگی جامعه را برای بروز واکنش مناسب در برابر این پدیده افزایش داد. به عبارتی دیگر تأثیر این مانور، افزایش توان مقابله به هنگام زلزله و در زمان بروز است.
ما می‌توانیم دیدگاه‌های مختلفی برای بروز زلزله داشته باشیم. از یک سو زلزله را هراس‌آور نشان دهیم و هرگونه فعالیت در برابر آن را بی‌نتیجه بدانیم. اما از سویی دیگر با ارائه اطلاعات و دانش لازم زمینه را برای آسیب پذیری کمتر جامعه فراهم آوریم. ما می‌توانیم به جامعه انگیزه و آگاهی بدهیم تا در مقابل زلزله از خود محافظت کنند. تمامی این فعالیت‌ها در کاهش خسارات و صدمات ناشی از زلزله تأثیر گذار است.
- به لحاظ آمار، بعد از گذشت 10 سال این مانور هم‌اکنون در چه سطحی برگزار می‌شود؟
ما در سال 75 تنها در سطح 5 مدرسه مانور زلزله را برگزار کردیم. اما هم‌اکنون در حدود یک میلیون و 890 هزار مدرسه تحت پوشش قرار گرفته‌اند. ظرف 10 سال، یک‌هزار دانش آموز تحت آموزش زلزله را به 102 میلیون و 134 هزار دانش آموز افزایش دادیم. یعنی چیزی در حدود 20 درصد جمعیت کشور.
این مانور در سال‌های اخیر چنان تأثیری در سطوح اجتماعی از خود برجا گذاشت که تبعات آن در عرصه قانون‌گذاری کلان کشور نیز مشهود بوده به نحوی که به آن بودجه‌ای تخصیص داده شد. هر چند بودجه تخصیصی به اندازه لازم نبوده است. مانور زلزله در همان سال‌های آغازین به‌عنوان یکی از محور‌های اساسی در برنامه‌های عملیاتی کاهش خطر پذیری در کشور شناخته شده و هم اکنون به حرکتی ملی تبدیل شده است.
اما با این همه این مانور و موفقیت در اجرا و دست یابی به اهداف مورد نظر، به این معنا نیست که ما به اهداف آرمانی خود در اطلاع رسانی خطرات زلزله دست یافته‌ایم. بی‌تردید برای رسیدن به جایگاه مطلوب کار و تلاش بیشتری باید انجام شود.