آثاری که میراث گذشتگان است و حفظ و حراست از آنها وظیفه ماست تا به دست آیندگان برسانیم. وضعیت اشیای قدیمی معلوم است و از آنها در موزه‌ها نگهداری می‌کنند اما حال و روز بناهای تاریخی خوش نیست و غبار بی‌مهری‌ها باعث شده برخی از آنها تخریب شوند و تعدادی هم با تغییر کاربری چهره نو و تازه‌ای به خود گرفته‌اند.
البته در این میان بناهایی هم هستند که با حمایت مسئولان سازمان میراث فرهنگی، هنوز پابرجا هستند و می‌توانیم آنها را به‌عنوان میراث ملی و فرهنگی معرفی کنیم. بناهایی مانند کلانتری بازار مسگرها یا بنای فیلخانه که سقف آن از سوی مالک تخریب شده تا در گذر زمان نابود شود یا ملکی مانند خانه آیت‌الله کاشانی در پامنار که حتی ثبت ملی شده تا بتوان از آن مراقبت کرد. هرچند ثبت بناهای تاریخی کمک چندانی به حفظ این ابنیه نمی‌کند اما به بهانه جلوگیری از فروش یکی از بناهای تاریخی پهنه مرکزی از سوی کمیته امداد، سری به بناهای تاریخی منطقه زده‌ایم و اوضاع و احوال آنها را بررسی کرده‌ایم.
- بنای‌تاریخی شرکت رنگین چاپ
بنایی که در سال ۱۳۱۵ ساخته شده اما با وجود قدمت زیاد در فهرست آثار ملی قرار نگرفته است. بخشی از طبقه فوقانی آن تخریب شده و تردیدی نیست که این اقدام موجب تخریب کامل بنا خواهد شد و زمینه را برای ساخت یک مجتمع تجاری دیگر فراهم می‌کند. تصاحب فضای مجاور دیوار شرقی خانه از سوی یک بانک و دکه‌های اغذیه‌فروشی، نقش مؤثری در تخریب منظر تاریخی خیابان سپهسالار (صف) داشته است.
- خانه اصلی آیت‌الله کاشانی
خانه آیت‌الله کاشانی را همه به خیابان پامنار و مسجد کاشانی (آغابهرام) می‌شناسند که مقر اصلی جریانات ملی شدن صنعت نفت و پس از آن در کودتای ۲۸ مرداد است و هنوز در فهرست آثار ملی کشور ثبت نشده است. از این خانه که گودال باغچه، بخش عمده‌ای تخریب و یا رو به ویرانی است. این خانه شاهد رویدادهای کودتای ۲۸ مرداد و پیگیری قرارداد ملی شدن صنعت نفت بوده است.
- ساختمان موسوم به کلانتری بازار آهنگران تهران
سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت اما با رویه غلط ایجاد شده در محکمه قضایی کشور، در سال ۱۳۹۰ با شکایت مالک به دیوان عدالت اداری، از ثبت خارج شده است. پس از خروج از ثبت، تمام کاشی‌های قاجاری، کنده و بنا به حال خود رها شده است تا در گذر زمان تخریب و سپس جای آن بنایی دیگر احداث شود.
- سینما آرش و یک خاطره
سینما آرش یکی از مکان‌هایی بود که جوانان دهه ۳۰ در جنوب پایتخت از آن خاطرات زیادی داشتند. سینمایی در خیابان مولوی با بیش از نیم قرن قدمت که به دلیل توسعه مترو تخریب شد. این سینما سال ۱۳۳۹ با نام سینما کوروش شروع به کار کرد و رقیب نخستین سینمای جنوب شهر تهران یعنی سینما تمدن بود. با اینکه این بنا از نظر سازمان میراث فرهنگی واجد تاریخی بودن نبود اما ارزش‌های نوستالژیک زیادی را در خود جای داده بود. به هرحال، سینما آرش و سینما تمدن هر دو یک سرنوشت داشتند و اکنون از این دو سینما تنها خاطره‌ای به جا مانده است.
- دلگشای قاجارها پاساژ شد
سرای دلگشا ۱۴ آبان ۸۶ به‌عنوان اثری ملی ثبت شد. سال ۸۹، مالکان با شکایت به دیوان عدالت اداری، این ملک را که از آثار مربوط به دوره قاجار بود از ثبت ملی خارج کردند. تلاش دوستداران میراث فرهنگی به جایی نرسید و مالکان ملکشان را که درست روبه‌روی میدان ارگ بود تخریب کردند. مالکان سرا با گودبرداری ملک تاریخی به جا مانده از قاجارها، ساخت پاساژ را شروع کردند و با این کار نشان دادند که زور پول به حفظ میراث فرهنگی می‌چربد.
- نخستین هتل آپارتمان تهران هم تسلیم شد
ساختمان پرچم که نخستین هتل آپارتمان ایران محسوب می‌شد و تبدیل به خاطره ۷۰ ساله پایتخت‌نشینان شده بود یکی از بناهای باارزش معماری بود که در حسرت ثبت تخریب شد. ساختمان پرچم یا ایران اسکرین سال ۱۳۲۰ ساخته شد. ساختمان پرچم سال‌ها بعد از احداث وقف جامعه تعلیمات اسلامی شد و این مؤسسه آن را مدیریت می‌کرد. پس از واگذاری به مالک شخصی، بنا نتوانست از تیشه‌های برج‌سازی جان سالم به در ببرد و تخریب شد؛ چراکه هرگز از سوی مسئولان میراث فرهنگی فکری برای ثبت آن نکرده بودند. این ساختمان درست در حریم مسجد تاریخی فخرآباد قرار داشت و به‌صورت کامل تخریب و اکنون جای آن مجتمع تجاری ساخته شده است.
- خانه علی‌اکبر صادق
علی‌اکبر صادق از طراحان محله چهارصددستگاه در پیروزی و دست‌اندرکار در پروژه‌هایی چون ساخت آرامگاه سعدی، شعبه مرکزی ساختمان بانک مسکن در خیابان فردوسی، ساختمان الحاقی شرکت ارتباطات زیرساخت در ابتدای خیابان ناصرخسرو است. خانه خیابان صادق تنها کار باقی مانده ویلایی مهندس صادق به متراژ ۲هزار و ۲۲۴متر است. این خانه از سوی کمیته امداد به مزایده گذاشته شد، اما شهرداری منطقه در نامه‌ای خواهان توقف مزایده و بررسی موضوع شده است.
- ثبت ملی هم بنگاه شیشه فرد را نجات نداد
بنگاه شیشه فرد که از آن به نام بنای یزدگرد یاد می‌شود و عمرش به دوره پهلوی اول باز می‌گردد ماه گذشته با هدف حفظ این بنا از گزند بیشتر به‌صورت اضطراری ثبت ملی شد. هنوز مهر ثبت این بنا در خیابان ری خشک نشده بود که مالک با استفاده از ناهماهنگی موجود میان شهرداری منطقه و میراث فرهنگی ۴۰درصد آن شامل برخی تزیینات نما، آجرکاری و طبقه دوم بنا را به‌صورت کامل تخریب کرد. هرچند با حضور مسئولان میراث فرهنگی و درخواست آنها از شهرداری برای جلوگیری از ادامه تخریب، مالک موفق به نابودی کامل بنا نشد، اما بنگاه شیشه فرد با آن کاشی‌کاری‌های دل‌انگیزش دیگر مانند سابق نخواهد شد.
- تخریب سرای افشار با مجوز میراث فرهنگی
سرای افشار یکی از بخش‌های باقی مانده از تکیه دولت، واقع در خیابان ۱۵ خرداد غربی، کوچه تکیه دولت، پلاک ۵۱، از بناهای ارزشمند شهر تهران متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است. با وجود ارزش‌های معماری، این بنا به ثبت ملی نرسید. ملک به دلیل قرار گرفتن در محدوده کاخ گلستان دارای ارزش مادی بالایی برای مالک بود. این موضوع سبب شد مالک این بنا مانند بناهای دیگر در صدد تخریب بنا و اجرای ساخت‌وساز جدید بیفتد. ساخت‌وسازی که در نهایت با تخریب ملک آن هم با مجوز میراث فرهنگی انجام شد
- نقدونظر
- کمبود بودجه برای تملک بناهای تاریخی
- سعید شرف‌دوست-مدیر بافت تاریخی و گردشگری شهرداری منطقه ۱۲
۱۸۰ اثر ثبتی در منطقه ۱۲ وجود دارد که بیشتر آنها از گزند تخریب در امان مانده‌اند اما املاک تاریخی زیادی نیز هستند که چنین شانسی نداشته‌اند. محله‌های عودلاجان و سنگلج، بناهای تاریخی زیادی دارند. املاک زیادی در این ۲ محله وجود دارد که واجد شرایط ثبت ملی هستند، اما تاکنون ثبت نشده‌اند. این املاک ارزش مادی بالایی دارند و مالکانشان تلاش می‌کنند از ملک خود بهترین بهره‌برداری را کنند.
اخیراً درمحله سنگلج سقف عمارت فیلخانه تعمداً یا سهواً از سوی مالک تخریب شده است. نگران هستیم تا چند سال آینده این ملک به‌صورت کامل تخریب شود. تملک یا ارائه مشوق‌هایی به مالکان برای حفظ بنا تنها راهی است که می‌تواند مانع تخریب بناهای تاریخی شود. برای تملک ابنیه تاریخی در منطقه باید اعتباری معادل یک سال بودجه شهرداری تهران اختصاص داده شود که غیرممکن است. تنها روش باقی مانده ارائه مشوق به مالکان چنین اماکنی است.
با وجود ابلاغ قانون به ارائه خدمات مورد نیاز از سوی دستگاه‌های مختلف به مالکان چنین بناهایی، دستگاه‌های خدمات‌رسان از ارائه این مشوق‌ها خودداری می‌کنند. این مسئله در مسیر احیای ابنیه تاریخی اشکال ایجاد کرده است. اکنون ۱۵ بنای تاریخی در منطقه از سوی شهرداری با مشارکت بخش خصوصی در حال احیاست. شهرداری با تغییر کاربری بنای باغ شازده به رستوران سنتی، خانه سرهنگ ایرج به مرکز فعالیت‌های نوین گردشگری و خانه اتحاد سمیعی موفق شده است زمینه را برای اقتصادی شدن این بناها، استفاده عموم از آن و بهره‌برداری حداکثری از ملک برای مالک را فراهم کند.