تعارف نداریم، سرانه مطالعه‌مان چنگی به دل نمی‌زند و طبق آمار سرانه مطالعه روزانه ما از ۲ تا ۷۹ دقیقه متغیر است و تازه همین آمار هم شامل مطالعه روزنامه و نشریه در فضای مجازی و فیزیکی می‌شود. یکی از علت‌های بی‌رغبتی ما به کتابخوانی به دوران کودکی بر می‌گردد. با این حال اتفاق خوبی است که در بین مناسبت‌های تقویم یک روز هم به ادبیات کودک و نوجوان اختصاص داده شده‌است. به مناسبت ۱۸تیر، روز ملی ادبیات کودک و نوجوان به سراغ فرهاد حسن‌زاده نویسنده کتاب کودک رفتیم. حسن‌زاده، سال ۱۳۹۷ از جایزه هانس کریستین اندرسن لوح سپاس دریافت کرد. او علاوه بر ادبیات کودکان و نوجوانان و در حوزه ادبیات بزرگسالان نیز آثار ماندگاری از جمله «مهمان مهتاب»، «ماشودر مه»، «هستی»، «زیبا صدایم کن» و «حیاط خلوت» خلق کرده‌است. حسن‌زاده معتقد است بیشتر برنامه‌های کتابخوانی برای کودکان تفننی و شعاری است و برای همین به نتیجه مطلوب نمی‌رسیم.
- انس با کتاب از کودکی آغاز می‌شود. با این حال جامعه ما برای ترغیب کودکان به کتابخوانی چگونه عمل کرده‌است؟
در زمینه مطالعه برای کودکان به‌صورت برنامه‌ریزی شده و سیاست‌مند عمل نکرده‌ایم. همه چیز اتفاقی است. مدارس ما عمدتاً کتابخانه فعال و کتابدار آشنا به حوزه ادبیات کودک ندارند. بچه‌ها سرگردان هستند و بیشتر سعی دارند درسخوان باشند. طبق الگوهای موجود بچه‌ها به کتابخوانی علاقه‌مند نمی‌شوند. بخشی از این ایجاد علاقه هم به خانواده بازمی‌گردد. خانواده‌های علاقه‌مند برای بچه‌ها کتاب تهیه می‌کنند و از آن مهم‌تر دور هم کتاب می‌خوانند.
- برای ایجاد علاقه‌مندی کودک به کتاب چه کارهایی باید انجام شود؟
نخست اینکه این موضوع باید برای سیاستمداران مهم باشد و برنامه و بودجه‌ای را به این حوزه اختصاص دهند. اهمیت این موضوع کمرنگ شده. باید کاری کرد که مدیران فرهنگی به فکر بیفتند. در همین راستا، صدا وسیما برنامه‌هایی برای بچه‌ها در زمینه کتاب و کتابخوانی داشته باشد. البته برنامه‌های جذاب و نه تفننی و شعاری. نکته بعدی توجیه مدیران و مربیان آموزش و پرورش است که کارشان فقط خواندن کتاب‌های درسی نیست. این تجربه‌ای جهانی است که کودک همواره در حال یادگیری است. هرچه خواندنی‌های خوب و بازی و سرگرمی‌های مفید داشته باشد، رشد مفید و بهتری خواهد داشت. مفاهیمی مثل حفظ محیط‌زیست و احترام به بزرگ‌تر را در خلال همین بازی‌ها و قصه شنیدن‌ها می‌آموزد. اگر ادبیات کهن و افسانه‌ها را به شکل قصه و شعر درآوریم، یادگیری هم برای بچه‌ها عمیق و درونی می‌شود و نه زودگذر و سطحی.
- با این حساب اگر اکنون به لحاظ رفتارهای شهروندی در جامعه مشکلاتی داریم، یکی از دلایلش بی‌توجهی به گروه سنی کودک است.
اگر هشیار باشیم باید با مشاهده این رفتار درس بگیریم. نسلی داریم که اهل فکر کردن و حل مسئله نیست. به دنبال مدرک است و می‌خواهد همه چیز را به آسانی و برای خود داشته باشد.
- بین تیراژ کتاب کودک با جمعیت کودک و نوجوان جامعه تناسبی داریم؟
تناسب معقولی نیست. حدود ۱۳میلیون دانش‌آموز داریم و تیراژ کتاب در بهترین حالت که ناشر آن کانون پرورش فکری کودک و نوجوان باشد ۵ هزار نسخه است. مابقی ناشران هم بین۵۰۰ تا هزار نسخه.
- فضای مجازی چقدر در بی‌انگیزگی کودکان و نوجوانان به کتاب مؤثر است؟
فضای مجازی وسیله است. نه می‌شود آن را نفی کرد و نه صددرصد بر آن صحه گذاشت. در راستای کتاب و کتابخوانی می‌شود از آن بهره‌های زیادی برد. مثل تبلیغ تازه‌های نشر یا خلاصه کتاب‌ها. از سوی دیگر فضای مجازی می‌تواند مانعی برای مطالعه یا بسنده کردن به مطالعه سطحی باشد.
- در مقایسه با کشورهای همسایه وضعیت ادبیات کودک و نوجوان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
عملکرد خوبی نداشته‌ایم و از تجربه خوب آنها استفاده نکرده‌ایم. سال قبل در مراسم هشتاد و پنجمین سالگرد کتابخانه کودک در ارمنستان حضور داشتم. آن روز در چندین نوبت بچه‌های پایه اول و دوم دبستان را به کتابخانه آوردند و آنها با خاطره‌ای خوب از جشن و قصه‌گویی و اجرای نمایش از کتابخانه ۸۵ساله رفتند. فعالیت‌های کتابخوانی برای بچه‌ها نیازمند استمرار است.
- در صحبت‌های‌تان به قصه‌گویی اشاره کردید. قصه‌گویی برای بچه‌ها چقدر می‌تواند آنها را به کتاب علاقه‌مند کند؟
مدتی است کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان جشنواره قصه‌گویی برگزار می‌کند. کانون پرورش فقط یک نهاد است. در حالی که پژوهشی در زمینه قصه‌گویی برای کودکان باید انجام شود و مهم‌تر از آن خانواده‌ها به سمت قصه‌گویی برای بچه‌ها سوق داده شوند. هرچه قصه شنیدن برای بچه‌ها پررنگ‌تر شود، رغبت‌شان به فضای مجازی کمتر می‌شود.
- با توجه به اینکه در حوزه ادبیات بزرگسال هم آثاری دارید، نویسندگی برای کودکان را سخت‌تر می‌دانید؟
در این حوزه نویسنده محدود می‌شود، چون مفاهیم و پشتوانه لغوی برای مخاطب محدود می‌شود. نویسنده ناچار است از بیان خیلی ساده استفاده کند و از پیچیدگی و کشف رمز خبری نیست.
- کاری در دست نوشتن یا انتشار دارید؟
رمان «آهنگی برای چهارشنبه‌ها» را که مخاطب جوان دارد، ۲۰سال پیش در تعداد محدودی چاپ کردم. حالا بعد از بازنویسی از سوی نشر پیدایش در دست انتشار است. «موش‌سر به هوا» و «همیشه نه گاهی وقت‌ها» را هم در کانون پرورش فکری کودک و نوجوان دارم که مخاطب کودک دارد و به زودی منتشر خواهد شد.
- کودکان امروز دنیای اطراف‌شان را چطور می‌بینند؟
اگر به بچه‌ها دیکته نکنیم که دنیا را چطور ببینند، خیلی با هم متفاوت هستند. هر کدام‌ساز خودشان را می‌زنند. کینه ندارند. دنبال جنگ و دعوا نیستند. به شکل لطیفی به جهان نگاه می‌کنند.
- شما نامزد جایزه معتبر جهانی هانس کریستین اندرسن شدید و به قولی تا نیم‌قدمی نوبل ادبیات کودک رفتید. چرا همچنان دست ادبیات کودک ایران از جوایز جهانی کوتاه مانده است؟
فکر می‌کنم در عرصه‌های بین‌المللی ضعف اصلی ما در ساختارهای فرهنگی کشور ماست. در کشور ما نویسندگی شغل و حرفه نیست و نویسندگان ما زیست و زندگی حرفه‌ای ندارند و کار نویسندگی برای آنها به‌واقع شغل دوم و سوم است. نویسندگی‌کاری فردی است و نویسنده در وهله اول برای ارضای روح خودش می‌نویسد، بعد به مخاطب و خلق اثر خوب برای آنها فکر می‌کند.
- مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
تابستان در مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، رنگی دیگر دارد. رنگی که به شادی نزدیک‌تر است. موضوع برنامه‌ها هم تنوع بیشتری دارد. مرکز ۱۶ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در محله زعفرانیه، از سال ۱۳۴۴ تاکنون با برنامه‌های متنوع و جذاب میزبان کودکان است. جالب اینکه به‌عنوان مرکز رصد و نجوم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز شناخته شده است. از مهم‌ترین فعالیت‌های رصدخانه می‌توان به نخستین آسمان‌نمای ساخته شده در ایران، نخستین تلسکوپ ساخته شده در ایران، نشر نخستین تقویم نجومی، نخستین نمایشگاه عکس‌های نجومی، برگزاری روز نجوم و برگزاری روز فضا اشاره کرد.
از دیگر برنامه‌های تابستانی مرکز می‌توان برگزاری کلاس‌های سفال، کلاژ، نقاشی، موسیقی، عکاسی، نشست‌های ادبی، شعر و قصه، رباتیک، خوشنویسی، شطرنج، طراحی، و آشنایی با نجوم را نام برد. این مرکز در تابستان همایش‌های تابستانه با حضور قصه‌گویان و نویسندگان حوزه کودک و جشنواره‌های شاد و نمایش‌های عروسکی نیز دارد. کتابخانه این مرکز نیز فرصت خوب مطالعه را برای کودکان و نوجوانان فراهم آورده است. خیابان ولی‌عصر(عج)، خیابان سرلشکر فلاحی، بوستان زعفرانیه هم نشانی این مرکز است. برای کسب اطلاعات بیشتر هم می‌توانید با شماره ۲۲۷۵۲۱۶۷تماس بگیرید.
مرکز دیگری هم در منطقه ۳ به نشانی خیابان ولی‌عصر(عج)، بالاتر از میدان ونک، بعد از خیابان میرداماد، جنب خانه معلم قرار دارد. برای تماس با این مرکز می‌توانید با شماره ۸۴۸۲۱۰۰۱ تماس بگیرید. شهروندانی هم که ساکن منطقه ۲ هستند می‌توانند به مرکز کانون پرورش فکری در سعادت‌آباد، خیابان سرو شرقی، میدان فرهنگ، پلاک ۳ مراجعه و از برنامه‌های کتابخوانی و آموزشی آن استفاده کنند.
- محله‌های تهران در کتاب
رمان «زیبا صدایم کن» یکی از آثار فرهاد حسن‌زاده است که به زبان ترکی استانبولی ترجمه شده‌است. این کتاب سال ۲۰۱۸ دیپلم افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (ibby) را دریافت کرده و برنده چند جایزه ملی نیز شده‌است. منتقدان درباره این اثر معتقدند که به تهران شخصیت داده شده‌است. نام محله‌ها و خیابان‌های تهران مثل خیابان ولی‌عصر(عج)، راه‌آهن و تجریش در آن به میان آمده و تهران و شلوغی‌اش را در این کتاب می‌بینیم. فرهاد حسن‌زاده اوقات فراغتش را به کوهنوردی در درکه یا قدم زدن در کنار دریاچه چیتگر می‌گذراند. مانند بیشتر نویسنده‌ها نیز از تعاملات روزانه با مردم و کوچه و خیابان شهرش برای خلق شخصیت‌های داستانی الهام می‌گیرد.
- جایزه‌ای برای نویسندگان کودک
جایزه‌هانس‌کریستین‌اندرسن که از آن به‌عنوان نوبل ادبیات کودکان و نوجوانان نام می‌برند، جایزه‌ای است که از سال۱۹۵۶ هر ۲سال یک‌بار برگزار می‌شود و به یک نویسنده و یک تصویرگر ادبیات کودکان تعلق می‌گیرد. این جایزه به نام‌هانس کریستین‌اندرسن، نویسنده بزرگ دانمارکی خالق آثاری چون «دختر کبریت‌فروش»، «جوجه اردک‌زشت» و «آخرین لباس پادشاه» است. دفتر بین‌المللی کتاب برای جوانان (ibby) برگزارکننده این جایزه است. در ایران شورای کتاب کودک، نمایندگان ایرانی جایزه را انتخاب و معرفی می‌کند. فرشید مثقالی در ۱۹۷۴ توانست به‌عنوان تصویرگر، برنده جایزه شود و هوشنگ مرادی‌کرمانی نیز در سال۱۹۹۲ مورد تقدیر هیئت داوران جایزه قرار گرفت. نسرین خسروی، محمدرضا یوسفی و فرهاد حسن‌زاده نویسندگانی بودند که به جمع نامزدهای نهایی جایزه راه یافته‌اند. برگزیده جایزه هانس‌کریستین‌اندرسن هر سال در نمایشگاه کتاب بولونیا در ایتالیا معرفی می‌شود.
- ایجاد پاتوق‌های کتاب در دل محله‌ها
ایجاد علاقه و میل به مطالعه از کودکی در خانواده آغاز می‌شود و در مدرسه باید به اوج برسد. اما در کشور ما، معمولاً خانواده‌ها علاقه یا فرصتی برای مطالعه و خرید کتاب ندارند. اصولاً کتاب در سبد خرید قرار ندارد. کتابخانه‌های عمومی که بیشترین نقش را در معرفی آثار مناسب و ایجاد علاقه‌مندی به خواندن دارند، غیرفعال و خنثی عمل می‌کنند و تلاشی برای ایجاد برنامه‌های ترویج خواندن در آنها دیده نمی‌شود. برای ایجاد علاقه‌مندی به مطالعه در کودکان، نخستین گام آگاهی‌بخشی به خانواده درباره کتاب‌های مناسب و اهمیت مطالعه در رشد ذهنی و اجتماعی افراد است. بعد از آن باید تبلیغ اسباب‌بازی و خوراکی‌های غیرمفید را محدود و به جای آن کتاب‌های مناسب کودکان را در رسانه‌های جمعی به‌ویژه در خلال برنامه‌های کودک معرفی و تبلیغ کرد. گام سوم هم فعال شدن کتابخانه‌های عمومی و ایجاد برنامه‌های جذاب ترویجی برای آشتی دادن مخاطبان با فضای کتابخانه‌هاست.
- کتاب، زنگ تفریح ذهن کودکان
کاظم جیرودی تا به حال ۳ کتاب در زمینه کودک و نوجوان به نام‌های «راز چشمه‌نور»، «شهرمون زیبا شده» و «جای‌خالی خورشید» روانه بازار کرده است. جیرودی معتقد است کودکان توسط پدر و مادر به کتابخوانی علاقه‌مند می‌شوند: «قصه‌گویی را از یاد نبریم. کتاب‌های شیرین قصه کودکان را عاشق کتاب و مطالعه می‌کند. من همیشه برای نوه‌هایم کتاب‌های قصه می‌خرم. خوب است در کنار تنقلات، برای بچه‌ها کتاب قصه بخریم. مدرسه هم باید برای کتابخوانی برنامه‌های جذاب داشته باشد. در غیراین صورت مطالعه فقط به کتاب‌های درسی معطوف می‌شود و بعد از تحصیل کتاب را کنار می‌گذاریم. » کاظم جیرودی اهل رودبار قصران است و در کانون شعر و ادب فرهنگسرای ملل فعالیت می‌کند. مجموعه شعر «مثل پوست کرگدن»، «عشیره عشقم» و «انتهای کوچه خوشبختی» نیز از آثار این نویسنده در حوزه بزرگسال است.
- انتخاب کتاب با توجه به علاقه کودک
سوسن طاقدیس، نویسنده کودک و نوجوان و هم‌محلی ما در نیاوران است. کتاب «قدم یازدهم» او بارها از سوی کودکان و نوجوانان مورد استقبال قرار گرفته است. سوسن طاقدیس که مطالعات گسترده‌ای هم در حوزه روان‌شناسی دارد. او برای علاقه‌مند شدن کودکان به کتاب این‌طور پیشنهاد می‌دهد: «علاقه و خصوصیات شخصیتی کودک را بشناسید. پدر و مادرهایی که شناخت دقیقی از فرزند خود دارند و نقاط ضعف و قوت او را خوب می‌شناسند، در گزینش یک کتاب خوب برای فرزندشان موفق‌ترند. کودکان را عضو کتابخانه کنیم. با خواندن مطالب مورد علاقه‌شان در مجله، آنها را با مجله آشنا کنیم. » «شما یک دماغ زرد ندیدید»، «زرافه من آبی است»، «پشت آن دیوار آبی»، «هزار سال نگاه»، «تو هم آن سرخی را می‌بینی»، «دخترک و فرشته‌اش»، «بزغاله‌های سبز»، «یکی بود و جوراب سوراخ» تعدادی از آثار اوست.