- مقدمه
از زمان ورودم به شورای اسلامی شهر تهران، که مصادف با سومین دوره آن بود، به سبب سابقۀ سکونت خانواده و علاقه فراوانی که به تهران و مردمان آن داشته‌ام مباحث مربوط به شهر تهران همواره برایم از اولویت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از همان روزهای نخست به سبب ارتباطاتی که داشتم، با مردم و نخبگان بسیاری دیدار کردم و از مشکلات و مسائل این شهر و مردمش آگاه شدم. این آگاهی بلحاظ ماهیت و مقیاس جدای از آن اطلاعاتی بود که به طور رسمی و اداری دریافت می‌کردم. در دوره شش ساله مسئولیتم در ستاد شورایاری ها در دوره سوم، جلسات هم اندیشی منظم و بی واسطه ای با منتخبین مردم محله‌های شهر داشتم و از نزدیک با مشکلات اکثر محلات تهران آشنا می‌شدم.
در آن دوره تلاش کردیم تا سازوکارهای ارتباط با شورایاران و نهادهای محله ای را تسهیل کنیم و به همین دلیل هر دو هفته یکبار شهرداران مناطق و نواحی و سایر مدیران اجرایی سازمانهای دخیل در مدیریت شهر جلساتی را در سطح مناطق با حضور اعضای شورایاری برگزار می کردیم و از مسائل و مشکلات محله و دغدغه های شورایاران به عنوان بازوها و نمایندگان شورا در محلات آگاهی پیدا می کردیم و به منظور پیگیری خواسته ها و مصوبات آن جلسات کمیته ای را با عنوان کمیته پیگیری با حضور نمایندگان ستاد شورایاری، شورا و شهرداری منطقه تشکیل داده بودیم که وظیفه اش پیگیری مصوبات جلسات فوق الذکر بود. علاوه بر آن و به منظور نهادینه کردن جایگاه شورایاری ها در نظام مدیریت شهری هر هفته نمایندگان شورایاری مناطق و محلات برای ارائه گزارش در صحن شورا حاضر می شدند و گزارش خود را در حضور خبرنگاران و اعضای شورا و مدیران کلان و محلی شهرداری ارائه می کردند. مجموعه این اقدامات باعث شد تا سطح اعتماد بنفس شورایاران افزایش یافته و شهرداری در مقابل آنها پاسخگو باشد و البته حس مسئولیت پذیری شورایاران را نیز افزایش می داد. در کنار همه این اقدامات نشست های هفتگی به منظور توانمندسازی شورایاران طراحی شد که کمک میکرد تا ضمن اشراف بر مسائل شهر و مدیریت و برنامه ریزی، قدرت و سطح مهارت آنها افزایش پیدا کند که این کمک می کرد تا شورایاران در بودجه ریزی محلی ورود کرده و پیشنهادات خود را عملی کنند. تا پیش از آغاز شورای چهارم، از این طریق اطلاعات خوبی درباره مسائل و مشکلات محلات شهر تهران به دست آوردیم. علاوه بر این‌ها بازدیدهای بسیاری که از مناطق و محلات مختلف داشتم، در شناخت مسائل تهران بسیار مؤثر بوده است. با شروع دوره چهارم شورا و انتخابم به عنوان رییس شورای شهر تهران، تصمیم بر این گرفتم تا علاوه بر دیدارها و بازدیدهای رسمی از بخش‌های مختلف شهر، به‌طور منظم، در روزهای جمعه و خارج از عرف دیدارهای معمول اداری، شهروندان و محله‌های تهران را از نزدیک ببینم و با مسائل و مشکلات و یادگارهای مادی و معنوی آنها آشنایی بیشتری حاصل کنم و از دغدغه ها و پیشنهادات شهروندان آگاهی پیدا کنم. این اهداف، بیشتر از وظایف معمول اعضای شورا در هر سمتی بوده است. انتخاب روز جمعه تصادفی نبود، زیرا در سنت‌های کهن این سرزمین، روز جمعه، روز دید و بازدید است. اهدافی همچون آشنایی بیشتر و عمیق‌تر با شهر و محله‌های آن، شناختن و شناساندن لایه‌های پنهان شهر به خبرنگاران و متخصصان شهری، ارتباط با نخبگان و هنرمندان و چهره‌های مختلف و تقویت یا پیوند ارتباط با مجموعه مدیریت و مدیران ذیربط در مسائل گوناگون شهری و در یک کلام شهر را از سایه و تاریکی به روشنی و آفتاب آوردن. در این دیدارها که هنوز ادامه دارد، با یاری اصحاب رسانه، مسائل و موضوعات شهری که در شرایط عادی، ورود و حضور در آنها برای دیگران میسر نبود، مورد بازدید قرار می‌گرفت و اطلاعات آن انتشار می‌یافت.
درگزارش حاضر، علاوه بر آن که به طور اجمال، مناطق و اماکن مورد بازدید در جلسات با شورایاری های محلات و مناطق و برنامه‌های تهرانگردی معرفی گردیده، عموم مسائل و مشکلات این کلانشهر که در طول این بازدیدها و در ارتباط با مردم محله‌ها و بخش‌های مختلف مورد بحث و گفتگو قرار گرفته مشخص و تفکیک شده است. اینک که این سال‌ها را پشت سر گذاشته‌ام، به خوبی درک می‌کنم که این روش تا چه میزان می‌تواند در حل و فصل و به‌ویژه فهم بی‌واسطۀ مشکلات شهری موثر باشد.
- خاستگاه نازی آباد و جوادیه پرهویت؛ پهنه اولین کارخانه های قدیم تهران
نازی آباد و جوادیه از پرهویت ترین محله های شهر تهران هستند که برخلاف سایر محله‌های پرهویت، در جنوب تهران و منطقه شانزده واقع شده اند و هنوز که هنوز است، هویت و اصالت خود را حفظ کرده اند. بنای محله نازی آباد بر اساس یک الگوی شهری در دهه ۴۰ و توسط دولت وقت برای کارمندان احداث گردید اما محله جوادیه بدون الگوی شهری و توسط کارگران و مهاجران که بیشترشان هم از کارگران کشتارگاه تهران بودند، شکل گرفت. در کنار این دو محله با هویت، محله های دیگری چون علی آباد و خزانه نیز به مانند جوادیه شکل گرفته، قوام یافتند.
تمام محله‌های منطقه ۱۶ در گذشته روستاهایی بودند که جزء بلوک غار به حساب می‌آمدند. بلوک غار به مجموعه روستاهای بین شهر تاریخی ری و تهران اطلاق می‌شد که به دو بخش بلوک غربی و شرقی تقسیم می‌شد. این ناحیه از آن رو به غار معروف بود که معتقد بودند، یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) بعد از فرار از دشمنانش از ری، به این ناحیه آمده و با پدیدار شدن غاری، خود را در آن پنهان کرده از نظرها پنهان می‌شود.
روستاهای واقع در محدوده این منطقه در دوره قاجار از اراضی خالصه بودند که بعدها به رجال و درباریان فروخته می‌شوند. از جمله روستای ناز آباد که بعدها محله نازی آباد در آن شکل می‌گیرد، متعلق به نازخاتون، از زنان ناصرالدین شاه بود. علی آباد نیز متعلق به خاندان مجدالدوله بود و یاخچی آباد هم مالک چندان معروفی نداشت و بعدها بخشی‌هایی از آن را مرحوم مفرح خریداری کرده و بیمارستانی به همین نام در آنجا بنا می‌کند و بخش‌های دیگر را وقف این بیمارستان می‌نماید. امروزه بخش های زیادی از اراضی محله یاخچی آباد جزء موقوفه این بیمارستان به حساب می آید و ساکنان این محدوده مبلغی را به طور سالیانه به متولیان این بیمارستان به عنوان حق موقوفه پرداخت می کنند.
ساخت و ساز در این منطقه از دوره رضا شاه آغاز می‌شود و اولین کارخانجات و انبارهای بزرگ در این محدوده شکل می‌گیرد. اولین کارخانه شیشه سازی، اولین ساختمان سیلو، اولین کارخانه چیت بافی، اولین کارخانه روغن سازی، اولین کشتارگاه صنعتی، اولین کارخانه نان صنعتی و انبارهای بزرگ کارخانه دخانیات، از جمله تأسیساتی است که در دوره پهلوی اول در این محدوده بنا می‌شوند و به تبع آن پای بسیاری از کارگران و کارمندان را به این منطقه باز می‌کند. از همه مهم تر ایستگاه راه آهن تهران، به عنوان بزرگترین ایستگاه و همچنین تأسیسات جانبی متعلق به راه آهن سراسری ایران نیز در محدوده اراضی همین منطقه و در همین دوره شکل می‌گیرد و در دهه‌های بعد گسترش می‌یابد.
بنابراین رشد و توسعه این منطقه به عنوان یک منطقه صنعتی پیرامون تهران پایه گذاری می‌شود. در آن سال‌ها هیچ منطقه مسکونی در این محدوده وجود ندارد اما رفته رفته در دوره پهلوی دوم نخستین سکونت‌ها در این محدوده آغاز می‌شود. در ابتدا اراضی جوادیه توسط جواد فردانش به کارگران کشتارگاه تهران که چسبیده به همین زمین هاست، به صورت قطعات کوچک فروخته می‌شود و اولین ساختمان‌ها در همین دوره بنا می‌شود. بعد از آن و در دوره نخست وزیری مصدق، به سبب کمبود مسکن در تهران، دولت وقت تصمیم می‌گیرد تا اراضی نارمک و نازی آباد را جهت خانه سازی در اختیار کارمندان دولت قرار دهد. در ابتدا چهارصد دستگاه نازی آباد برای پرسنل و کارکنان سیلو و کارخانه‌های اطراف ساخته می‌شود. سپس بر اساس الگوی شهرسازی، اراضی محدوده نازی آباد به محله نوسازی تبدیل می‌شود و کارمندان و کارکنان دولت از اولین ساکنان این محله جدید هستند. الگوی شهری محله نارمک و نازی آباد از یک طرح پیروی می‌کنند. بعد از مدتی نیز مجموعه هزاردستگاه نازی آباد به این مجموعه اضافه می‌شود. امروزه نازی آباد به لحاظ شاخص های پایدار زندگی شهری، از بهترین محله های شهر تهران به حساب می آید. در این محله ما هنوز شاهد زندگی نسل اول و نسل دوم و نسل سوم هستیم که کمتر در محله های دیگر شاهد آن هستیم. این محله به لحاظ سرمایه های انسانی نیز در وضعیت بسیار خوبی به سر می برد و بسیاری از شخصیت های سیاسی، فرهنگی، ورزشی کشور و همچنین هنرمندان، زمانی ساکن این محله بوده اند.
بعد از جوادیه و نازی آباد، نوبت به روستاهای دیگری چون علی آباد و یاخچی آباد و همچنین محدوده خزانه می‌رسد که صاحبان شخصی آنها با تفکیک و قطعه بندی، این زمین‌ها را به مهاجرین تازه وارد تهران که عمدتا بعد از اصلاحات ارضی به تهران مهاجرت کرده اند واگذار می‌نمایند و به این ترتیب محدوده منطقه ۱۶، خیلی زود به یک منطقه شهری تبدیل می‌گردد. علی آباد در گذشته متعلق به خاندان مجدالدوله بود. اراضی خزانه نیز متعلق به مهدی خزانه بود و وی شخصا این زمین ها را قطعه بندی نموده و به مهاجرین و متقاضیان زمین فروخت.
امروزه بسیاری از کارخانجات تأسیس شده در دوره پهلوی اول در این منطقه به حالت تعطیل و یا نیمه تعطیل درآمده اند و به سبب قرار گرفتن در محدوده شهری امکان فعالیت آنها فراهم نیست. این کارخانجات و تأسیسات صنعتی که فضای شهری زیادی را نیز اشغال کرده اند، از ظرفیت بسیار بالایی برای تبدیل شدن به مکان‌های فرهنگی هنری ورزشی و ... برخورداررهستند و به مانند کشتارگاه صنعتی تهران که تبدیل به فرهنگسرای بهمن شد و تأثیر بسیار زیادی در وضعیت فرهنگی این منطقه و مناطق همجوار آن داشت، می‌توانند به یکی از بهترین فرصت‌های این منطقه در غنی سازی پهنه جنوبی شهری تهران بدل گردند.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، تعداد ۲۸۷ هزار نفر در این منطقه زندگی می‌کنند. این منطقه با وسعتی برابر ۱۶۵۱ هکتار دارای ۶ ناحیه و ۹ محله است.
از مجموع برنامه های تهران گردی و بازدید از منطقه شانزده و گزارش های شورایاران محترم، مسائل و مشکلات این منطقه را از نگاه آنها و بر مبنای مشاهدات میدانی می‌شود چنین فهرست کرد؛
۱. تهرانگردی ششم: به تاریخ ۰۱/۰۹/۱۳۹۲
۲. تهرانگردی سیزدهم: به تاریخ ۲۰/۱۰/۱۳۹۲
در این دو برنامه، از نقاط مختلف منطقه شانزده بازدید به عمل آمد و با تعدادی از افراد حاضر در این منطقه، پیرامون شهر و منطقه صحبت نموده، نقطه نظرات آنها را راجع به مسائل مورد بحث شنیدم و در مجموعه شورا و گروههای کارشناسی مختلف شورا، آنها را مطرح نمودم. به دلیل اهمیت بازدید مسائل و مشکلات مربوط به منطقه از نزدیک و بنابر اهمیت موضوعات، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاههای دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیر کل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه ریزی سازمان زیباسازی به همراه شهردار منطقه و معاونینش نیز اینجانب را همراهی می نمودند. نقاط مورد بازدید این منطقه به این شرح بوده اند:
۱. مزار شهدای گمنام بوستان بهمن گرامیداشت یاد و خاطره آنها
۲. فرهنگسرای بهمن
۳. بوستان بهمن و بازدید از بخش های مختلف آن
۴. کتابخانۀ شهید فهمیده بوستان بهمن و دیدار و گفتگو با مسئولین این کتابخانه در خصوص وضعیت کتابخوانی اهالی منطقه
۵. سالن نمایش در حال احداث در بوستان بهمن و بازدید از وضعیت پیشرفت کار این سالن نمایش
۶. گروه توسعۀ ایرانیان محله نازی آباد و دیدار و گفتگو با مدیران این مجموعه و آشنایی با فعالیت های این گروه در خصوص نوسازی بافت فرسوده محله های منطقه ۱۶
۷. مجموعه کتاب رانه و دیدار و گفتگو با مالک آن و آشنایی با ایده و فعالیت های ایشان
۸. بازار دوم نازی آباد و کوچه‌ها و خیابان‌ها و میادین اطراف و بازدید از ساختمان های نوسازی شده بافت فرسوده
۹. بوستان شهید مرغوبکار و بازدید از بخش های مختلف آن
۱۰. مجموعه ورزشی شهید مرغوبکار و دیدار و گفتگو با مدیران این مجموعه و بازدید از وضعیت نابهنجار این مجموعه
۱۱. محلۀ گلابدره و دیدار و گفتگو با اهالی این محله
۱۲. بوستان هفده شهریور و دیدار و گفتگو با برخی از اهالی منطقه
۱۳. کتابخانۀ عمومی شهید مطهری در بوستان هفده شهریور و دیدار و گفتگو با مسئولین آن و بررسی وضعیت کتابخوانی در این محدوده
۱۴. چهارصد دستگاه نازی آباد و بازدید از بخش های مختلف این مجموعه
۱۵. منزل آقای حمید استیلی و دیدار با ایشان و خانواده محترم
۱۶. منزل شهید علی اصغرخانی و دیدار و گفتگو با خانواده محترم این شهید
۱۷. خانۀ احسان وصال و دیدار و گفتگو با مدیران و معتادین در حال ترک این مجموعه و آشنایی با فعالیت‌ها و همچنین مسائل و مشکلات پیش روی این مجموعه
۱۸. محل اسکان کارگران شهرداری و دیدار و گفتگو با ایشان در خصوص شرایط کاری آنها
۱۹. بیمارستان مفرح و دیدار و گفتگو با متولی و مدیران این بیمارستان
۲۰. منزل خانم حلیمه سعیدی، مادر شهید رضا لشگری، و دیدار و گفتگو با این هنرمند سینما و تلویزیون
۲۱. کتابخانۀ شهیدان دستواره و بازدید از وضعیت این کتابخانه
۲۲. کارخانه سیلوی تهران و بازدید از بخش های مختلف آن و گفتگو با مدیران این مجموعه
۲۳. کارخانه تولید شیشه و گاز ایران و دیدار از بخش های مختلف این کارخانه و گفتگو با مدیر آن
۲۴. انبار دخانیات
۲۵. منزل شهیدان خالقی پور و دیدار و گفتگو با خانواده محترم این سه شهید بزرگوار
۲۶. قهوه خانه سنتی آذری و بازدید از بخش های آن به عنوان یکی از مراکز گردشگری نمونه شهر تهران
۲۷. کارگاه مرمت فرش‌های دستباف ایرانی و دیدار و گفتگو با مدیر این کارگاه در مورد وضعیت کاری
بر اساس بازدیدی که در این دو برنامه از این منطقه انجام گردیده و همچنین بر اساس مطالعاتی که درباره مسائل شهری مختلف در این منطقه داشتم، و همچنین بر اساس گفتگوهایی که در طی این سال ها با مردم این محله ها و منطقه داشتم، لیستی از مشکلات این منطقه توسط مردم و شورایاران ارائه گردیده که به شرح زیر می باشند:
۱. مشکلات ناشی از وجود بافت فرسوده (مانند بافت فرسودۀ نازی‌آباد، علی‌آباد شمالی، ...)
۲. مشکلات ناشی از فعالیت صنایع آلاینده و مشاغل مزاحم (نظیر چیت‌سازی، روغن نباتی قو، انبارهای تجاری، گمرک جنوب تهران، سیلوی تهران، بازارچه‌های غیرقانونی هفتگی محلۀ تختی، سنگ‌بری‌ها و ضایعات فروشی‌های شهرک بعثت، گاراژهای باربری در باغ آذری، ...)
۳. پایین بودن سرانه‌های فضای سبز، ورزشی و فرهنگی (محلۀ علی‌آباد شمالی، محلۀ علی‌آباد جنوبی، محلۀ یاخچی‌آباد، محلۀ خزانه، ...)
۴. مشکلات ناشی از عدم ارائۀ مناسب خدمات شهری به دلیل وجود معابر باریک (مثلا در نازی‌آباد شرقی، ...)
۵. مشکلات ناشی از کمبود پارکینگ (مثلا در محلۀ تختی-شهید بهشتی، اطراف مترو خزانه در محلۀ علی‌آباد شمالی، خیابان صابونیان محلۀ باغ آذری...)
۶. مشکلات ناشی از فشردگی و ریزدانگی بافت مسکونی
۷. مشکلات ناشی از فقدان پل عابر پیاده در برخی از نقاط (در خیابان‌های ابریشم و بلوار دستواره در محلل تختی، میدان عباسی در محلۀ خزانه بخارایی، خیابان بعثت در شهرک بعثت، مترو علی‌آباد و بلوار ابریشم در محلۀ علی‌آباد جنوبی، خیابان فداییان اسلام در محلۀ باغ آذری، ...)
۸. مشکلات ناشی از پایین بودن ایمنی و نبود زیرساخت‌های مدیریت بحران (فقدان ایستگاه آتش‌نشانی در محله‌های نازی‌آباد و باغ آذری، عبود کابل‌های فشار قوی در شهرک بعثت، فقدان سولۀ مدیریت بحران در محلات نازی‌آباد، تختی، جوادیه، شهرک شهید بهشتی، علی‌آباد شمالی، ...)
۹. مشکلات ناشی از ضعف سیستم حمل‌ونقل عمومی (عدم دسترسی به ایستگاه مترو و نابسمانی برنامۀ اتوبوس‌ها در محلۀ جوادیه، کمبود اتوبوس و تاکسی در محلۀ نازی‌آباد...)
۱۰. مشکلات ناشی از استقرار ترمینال جنوب در این منطقه
۱۱. مشکلات ناشی از تجمع معتادان و کارتن خواب‌ها (در اطراف گرمخانۀ فرهنگسرای بهمن در نازی‌آباد، اطراف ترمینال جنوب، ...)
در بازدیدی که در این دو برنامه از بخش های مختلف منطقه شانزده داشتم، علاوه بر نظارت و انتقال مباحث و مسائل این منطقه به مجموعه شورای اسلامی شهر تهران و طرح آنها در صحن و بخش های مختلف کارشناسی شورا، پیشنهاداتی نیز در حاشیه این بازدیدها ارائه نمودم و موضوعاتی با مسئولان و سازمانهای ذیربط مورد مذاکره قرار گرفتند که عبارت است از:
۱. مذاکره برای بازسازی مجموعه ورزشی مرغوبکار
۲. ثبت کارخانۀ شیشه در زمرۀ میراث فرهنگی و راه‌اندازی موزۀ صنایع شیشه در محوطۀ آن
۳. بازپیرایی و ساماندهی میدان بازار دوم نازی‌آباد
۴. تاکید بر اتخاذ تمهیداتی برای بالا بردن سطح ایمنی منطقه و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم برای مدیریت بحران
۵. ساماندهی ترمینال جنوب و رسیدگی به فضاهای اطراف آن
۶. بازپیرایی سیما و منظر ساختمان سیلو
۷. پیشنهاد و مذاکراتی برای انتقال صنایع آلاینده به خارج از منطقه مسکونی (مانند روغن نباتی قو، ...)
البته طرح این مباحث و پیشنهادها به تنهایی راهگشای تمام مشکلات محله ها و شورایاری ها نیست اما می تواند زمینه گفت و گو، ارائه نظر و پیشنهاد تکمیلی شهروندان به ویژه شورایاران را فراهم آورد.