در دوره گذشته مدیریت شهری به همان اندازه که تمرکز ویژه‌ای روی طراحی و اجرای پروژهای بزرگ عمرانی مانند ساخت بزرگراه و پل و...، آن‌هم با درآمد حاصل از فروش تراکم و تغییر در طرح تفصیلی و کاربری زمین‌ها وجود داشت، افزایش کیفیت زندگی شهروندان به حاشیه رانده شده بود. اما اکنون مدیریت جدید شهر تهران ارتقای کیفیت زندگی شهروندان را در دستور کار قرار داده و به نظر می‌رسد اهالی محله‌های شهر، نقش مهمی در تصمیم‌گیری برای اجرای پروژه های محلی و حتی پروژه‌های کلانشهری خواهند داشت. در ادامه با «علیرضا فراهانی» مدیر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی راهبردی شهرداری تهران درباره رویکردها و سیاست‌های مدیریت جدید شهری و نقش شهروندان در تصمیم‌سازی‌های شهرداری گفت‌وگو کرده‌ایم.
در دوره جدید بر اساس شعار «تهران شهری برای همه» کیفیت زندگی اهالی شهر بیشتر مورد توجه است. مدیریت شهری چه سیاست‌هایی برای تحقق این شعار دارد؟
رویکرد مدیریت شهری در دوره گذشته، طراحی و اجرای پروژه‌های بزرگ به‌ویژه در سیستم حوزه حمل‌ونقل مانند ساخت بزرگراه بود. آن رویکرد بر اساس نظرسنجی‌ای که از شهروندان انجام شده است، زمینه‌ساز نارضایتی‌های زیادی از وضعیت ترافیک، آلودگی هوا، فساد در شهرداری و نیز افزایش فاصله طبقاتی و ناعدالتی در میزان برخورداری محله‌های بالا و پایین شهر شد. اما رویکرد دوره جدید مدیریت شهری، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری با مشارکت شهروندان است. چراکه نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از پروژه‌های بزرگ دوره گذشته مطلوب نظر اهالی آن منطقه نبوده است.
کدام پروژه بزرگ شهری می‌تواند مصداقی برای این مدعا باشد؟
به‌عنوان مثال مدیریت‌های پیشین شهر تهران در پروژه ساخت بزرگراه‌های نواب یا امام علی(ع) بر اساس طرح‌های بالادستی‌ای که برای شهر تهران تعریف شده است، تصمیم گرفت در نقاطی از شهر یک بزرگراه شریانی بسازد. اما در اجرای این طرح پاره شدن محله‌هایی که در مسیر بزرگراه قرار داشتند، مورد توجه قرار نگرفت. این مشکل حتی در دیگر پروژه‌های کوچک‌تر هم مشهود بود و نارضایتی مردم را به دلیل مشارکت ندادن آنها در فرایند تصمیم‌گیری پروژه‌ها به همراه داشت. به‌عنوان مثال سنگفرش شدن خیابانی در دل یک محله یا حتی جمع‌آوری زباله و... تنها بر اساس درک شهرداری از آن پروژه انجام می‌شد و شهروندان مشارکتی در فرایند تصمیم‌گیری نداشتند.
این نوع تصمیم‌گیری و مشارکت ندادن مردم در پروژه‌ها چه مشکلی ایجاد می‌کرد؟
به‌عنوان مثال در موضوع تفکیک و جمع‌آوری زباله که اتفاقاً فرایندی مشارکتی است و نیاز به همراهی جدی شهروندان دارد، شهرداری در راستای همان نوع تصمیم‌گیری‌ها، با قرار دادن سطل‌های بزرگ زباله، وظیفه تفکیک زباله را خودش به عهده می‌گرفت. شاید این مسئله تا زمانی که شهرداری با کمبود بودجه مواجه نبود، به ظاهر مشکلی ایجاد نمی‌کرد اما وقتی با کمبود بودجه روبه‌رو شد و از طرفی چون مشارکت شهروندان را هم با خود نداشت، جمع‌آوری زباله و تفکیک زباله به معضلی بزرگ تبدیل می‌شد.
با این توضیح، شهروندان چگونه قرار است در رویکرد جدید مدیریت شهری با شهرداری در فرایند تصمیم‌گیری و اجرای پروژه‌ها مشارکت داشته باشند؟
یکی از رویکردهای مدیریت شهری جدید در برنامه سوم توسعه، تصحیح رابطه شهروندان با شهرداری یا جلب مشارکت جدی‌تر آنها است. برای تحقق این رویکرد قرار بر این است که برنامه‌ریزی‌ها با مردم انجام شود. یعنی در سطحی که امکان مشارکت جدی مردم در تصمیم‌گیری‌ها وجود دارد، آنها با شهرداری همکاری کنند.
این مشارکت‌ها چگونه به ارتقای کیفیت زندگی شهروندان که از مهم‌ترین شعارهای دوره جدید مدیریت شهری است می‌انجامد؟
در منطقه و محله امکان اینکه برنامه‌ریزی‌ها با مشارکت مردم انجام شود بالاتر است. اما برای اینکه مطمئن شویم برنامه‌ریزی‌هایی که با مشارکت مردم انجام می‌شود در نهایت به ارتقای سطح کیفی زندگی آنها در شهر منجر خواهد شد، در ساختار مشارکت مردم در برنامه‌ریزی‌ها به‌ویژه در محله‌ها به شاخص‌های زیست‌پذیری در شهر توجه کرده‌ایم. در واقع چهار بعد «کالبدی، فعالیتی، زیست‌محیطی»، «اجتماعی»، «اقتصادی» و «حکمروایی» به‌عنوان معیارهای زیست‌پذیری در نظر گرفته شده است. از طرفی یکی از مهم‌ترین معیارهای سنجش این چهار بعد با تکمیل پرسشنامه از شهروندان محقق می‌شود. اینکه آنها چقدر از خدمات بهداشتی، فضای سبز و... که در محله فراهم شده است رضایت دارند. درنهایت با این روش، فاصله، کمبودها و مشکلات هر محله با استانداردها و میزان برخورداری محله‌های دیگر تعیین می‌شود. در این مرحله است که پس از شناخت مشکلات، با حضور خود مردم برنامه‌ریزی‌ها و نیز سهم آنها در مشارکت با شهرداری و همچنین سهم دیگر نهادها مشخص خواهد شد.
این رویکرد جدید که به مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها به‌ویژه در محله‌های تهران اهمیت می‌دهد، اکنون آغاز شده است؟
بله. این کار با همکاری سازمان نوسازی و با بهره‌گیری از توان دفاتر نوسازی در تهیه برنامه توسعه محله آغاز شده است. یعنی وضعیت زیست‌پذیری و کیفیت زندگی در محله‌ها سنجیده شده و با کمک خود آنها به راهبردها و چشم‌اندازهای آینده محله رسیده‌ایم.
نقش و جایگاه شورایاری‌ها در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌ها کجاست؟
شورایاری‌ها در دوره جدید نقش پررنگ‌تری خواهند داشت. واقعیت این است که در دوره گذشته شورایاری‌ها عملکرد چندان مثبتی نداشته‌اند و مشارکت پایین اهالی محله در انتخاب شورایاران هم گواهی بر این مدعاست. اما مهم‌ترین دلیل عملکرد نامناسب شورایاران که گاهی تنها به مطالبه‌گری صرف از شهرداری کفایت می‌کردند، ساز و کار اجرایی نامناسبی بود که باعث می‌شد از ظرفیت آنها استفاده نشود. در نتیجه در رویکرد جدید، سهم شورایاران و نیز سرای محله، تسهیلگری، مذاکره با شهرداری و اهالی محله برای تبدیل یک درخواست عمومی به پروژه مشترک و نظارت بر انجام پروژه است.
یکی از شاخص‌های مهمی که می‌توان برای تحقق شعار «تهران شهری برای همه» برشمرد، کمتر کردن فاصله میان برخورداری محله‌های بالا و پایین شهر است. رویکرد جدید مدیریت شهری چه برنامه‌ای برای حل این معضل دارد؟
در ماده ۲۳ برنامه سوم توسعه شهری آمده است که باید تفاوت برخورداری محله‌های بالا و پایین شهر کمتر شود. برای کمتر شدن این فاصله مسلماً باید بودجه بیشتری برای محله‌های کم‌برخوردار شهر هزینه شود. سازوکاری که در رویکرد جدید برای جلب مشارکت بیشتر اهالی محله‌ها و شورایاران با شهرداری طراحی شده است، می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی در این محله‌ها و کمتر شدن فاصله محله‌های بالا و پایین شهر منتهی شود.
در دوره جدید مدیریت شهری، موضوع فروش تراکم تا چه اندازه بازنگری یا محدود شده و شهرداری به سمت درآمدهای پایدار حاصل از دریافت مالیات و عوارض بر شهر پیش خواهد رفت؟
در دوره گذشته، سهم زیادی از درآمدهای شهرداری به ساخت‌وساز در شهر وابسته بود که از راه تغییر در طرح تفصیلی، افزودن منطقه جدید و نیز گاهی تخلفات متعدد کسب می‌شد. باوجود این به دلیل بدهی ۶۰ هزار میلیارد تومانی شهرداری و نیز تعهداتی مانند شمار نیروی انسانی و... که از قبل وجود داشته است، نوعی رژیم مالی برای شهرداری ایجاد شده که لازم است به آرامی به سمت درآمد پایدار حرکت کند. در رویکرد جدید، شهرداری برای رسیدن به درآمد پایدار باید در ۳ سطح افزایش درآمدهای مبتنی بر بهره‌برداری از شهر (مالیات بر ملک، عوارض نوسازی و...)، هماهنگی نهادی برای ثبات در دریافت عوارض از املاکی مانند بانک‌ها و نیز قانونگذاری با قدرت عمل کند.
اشاره کردید که یکی از منابع درآمدی شهرداری در دوره گذشته تخلفاتی بود که به‌عنوان مثال از فروش تراکم و ساخت‌وسازهای غیرمجاز کسب می‌شد. با توجه به اینکه حرکت شهرداری به سمت درآمدهای پایدار به‌صورت دفعی نخواهد بود، چگونه از رخ دادن چنین تخلفاتی جلوگیری می‌شود؟
باید در دریافت نرخ‌هایی که از ساخت شهر به دست می‌آید به‌روزرسانی انجام شود. با این روش، درآمد بیشتری از سطح کمتری از ساخت‌وساز در شهر کسب خواهد شد. این یعنی شهرداری از بخش مقبول و مشروع ساخت‌وساز سهم بیشتری به دست خواهد آورد. قرار نیست شهرداری در دوره جدید مدیریت شهری تنها به پروژه‌های کوچک و البته پرشمار محلی کفایت کند و پروژه‌های بزرگ تمرکز بیشتری روی توسعه، تأمین و تجهیز مترو و حتی طراحی خطوط جدید خواهد داشت.