همشهری آنلاین-حسن حسن زاده: درخت «تا» اگرچه بسیاری از هم قطارانش را در طول چند دهه اخیر و در روند توسعه شهر از دست داده است اما باز هم می‌شود در پسکوچه‌های شمیران سراغی از بازماندگان این درخت اسرارآمیز گرفت؛ درختی که نزد ایرانیان باستان محترم شمرده می‌شد و در میان اهالی شمیران نیز از احترام و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. با «داریوش شهبازی» تهران‌شناس و تاریخ‌پژوه درباره رسوم و جایگاه ویژه‌ای که این درخت در میان اهالی زرگنده داشت گفت وگو کرده ایم.
ساکنان کهنسال شمیران
نشانی درخت «تا» با آن تنه نیرومند، برگ‌های متنوع کوچک و لوزی شکلش را هنوز هم می‌شود در شمیران پیدا کرد. اگرچه درختان «تا» نیز مثل دیگر گونه‌های گیاهی و درختان آبادی‌های شمیران از گزند رشد و توسعه شهر در امان نمانده اند اما خوشبختانه هنوز پیدا کردن این درخت در محله‌های شمیران کار سختی نیست. اکنون این درختان منحصربه فرد در میان انبوه درختان بوستان قیطریه در دل پسکوچه‌های محله اراج و دیگر محله‌ها و آبادی‌های شمیران، اهالی قدیمی محله را به یاد روزگار گذشته شمیرانات می‌اندازند. روزگاری که درختان «تا» با آن میوه‌های کوچک و دارویی نه تنها زینت بخش تپه‌ها و معابر قدیم شمیران بودند بلکه در فرهنگ عامه اهالی شمیران هم جایگاه خاصی داشتند. شهبازی می‌گوید: «درخت تا یا همان درخت داغداغان که شمیرانی‌ها در زبان محلی به آن درخت ته یا تهک نیز می‌گفتند در مقابل سرما و کم آبی بسیار مقاوم است. این درخت بیشتر در مناطق کوهستانی و با زمین سنگلاخی رشد می‌کند. بنابراین آبادی‌های شمیران که امروز آنها را با نام محله‌های شمال شهر می‌شناسیم، دامنه کوه‌های البرز و نیز آبادی‌ها و روستاهای اطراف اوشان مانند ایگل، آهار، شکراب و... محل مناسبی برای رشد درخت تا هستند. در روزهایی که خبری از ساختمان‌های بلندمرتبه و بزرگراه‌ها نبود، درخت تا به راحتی در شمیرانات دیده می‌شد. به عنوان مثال طی سال‌های پیش از دهه ۴۰ در محدوده محله زرگنده امروزی، تپه ماهورهای فراوانی وجود داشت که در شیب این تپه‌ها و در میان بوته‌های گیاهان بومی می‌شد درختان تا را در کنار درختان زبان گنجشگ و عرعر پیدا کرد. تک درختانی که با کم‌آبی و سختی زمین در دل این تپه‌ها کنار آمده بودند.
درختی با شاخه‌های رنگارنگ
اما درخت «تا» برای اهالی شمیران به ویژه ساکنان قدیمی محله زرگنده یادآور یک رسم کهن است. شهبازی که خود دوران کودکی‌اش را در محله زرگنده گذرانده و از نزدیک شاهد رسم خاص اهالی این محله بوده است می‌گوید: «اگرچه اهالی شمیران برای درخت تا احترام خاصی قائل بودند اما در محله زرگنده تک درختی بود که برای ساکنان قدیمی این محدوده از شمیران جایگاه جالب توجهی داشت. در سال‌های دهه های ۳۰ و ۴۰ آخرین خانه‌های ضلع غربی محله زرگنده در انتهای کوچه قنات بود. کوچه قنات هم به ۲ معبر شرقی-غربی پلکانی منتهی می‌شد. تقریباً از انتهای کوچه قنات که بالا می‌آمدیم دیگر خانه‌ای نبود تا به بلوار ناهید و بعد به خیابان ولی عصر(عج) می‌رسیدیم. در انتهای این مسیر و با فاصله کمی از کوچه قنات به تپه‌ای می‌رسیدیم که روی شیب نسبتاً تند آن تک درختی رشد کرده بود؛ یک درخت تای تنومند که قطر بن آن به بیش از ۳ متر می‌رسید. روی شاخه‌های پایین و دسترس آن درخت چندصد ساله که مثل چتر روی زمین سایه می‌انداخت، زنان محله دخیل می‌بستند تا حاجتشان روا شود. دخیل نوارهای پارچه‌ای رنگارنگ بود. زنان وقتی نذر داشتند یک تکه پارچه رنگی را به شاخه این درخت تا گره می‌زدند و برای برآورده شدن حاجت خود پای این درخت می رفتند و با خدای خود راز و نیاز می‌کردند. روی شاخه‌های این درخت همیشه پر از نوارهای پارچه‌ای رنگی بود که جلوه خاصی به آن می‌بخشید. لرزش پارچه ها با وزش باد صحنه زیبایی می‌آفرید. » اگرچه دیگر خبری از تک درخت خاص محله زرگنده نیست اما هنوز هم اهالی قدیمی این شمیران این رسم منحصربه فرد را به یاد دارند. شهبازی می‌گوید: «متأسفانه این درخت تا نیز مثل بسیاری از درختان مشابه در روند توسعه شهر از بین رفت. حوالی سال‌های میانی دهه ۴۰ بود که این درخت قطع شد.
قصه‌های یک درخت مقدس
برای پی بردن به راز درخت «تا» باید به صدها سال پیش سفر کنیم؛ به ایران باستان و رسوم کهن و رایج در فرهنگ عامه مردمان ایران زمین. تقدیس درخت «تا» تنها مختص اهالی قدیمی زرگنده و شمیران نبوده است. ارزش این درخت در ایران باستان نیز شناخته شده بود. شهبازی در این باره می‌گوید: «باید توجه داشت که درخت تا یا داغداغان هزاران سال است که آموخته طبیعت ایران است و در ایران باستان هم جایگاه ویژه‌ای داشت. از آنجایی که درخت تا مناسب زمین‌های سنگلاخی است و ریشه نیرومند آن تا ده‌ها متر در دل زمین سنگلاخی پیشروی می‌کند، کشاورزان با کاشتن این درخت در زمین‌های سنگلاخی، زمین را برای کشت و کار آماده می‌کردند. در واقع درخت تا به نوعی اراضی سفت و سخت را در درازمدت برای کاشت دیگر درختان آماده می کرد. همین موضوع می‌تواند جایگاه احترام آمیز درخت تا را توجیه کند.» درخت تا در دیگر مناطق کوهستانی ایران نیز دیده می‌شود. در فرهنگ کهن ترکمن‌های ایران هم این درخت تقدیس شده است. شهبازی از رسم خاص ترکمن‌های ایران می‌گوید: «علاوه بر اهالی شمیران، این درخت در میان ترکمن‌ها نیز مورد احترام است. درخت تا در نقشه فرش‌های ترکمنی نیز دیده می‌شود و مردم این مناطق رسم داشتند تکه‌ای از چوب این درخت را برای محافظت از چشم زخم به یقه لباس کودکان بیاویزند.»
به یاد آن درخت ۵۰۰ ساله
اهالی محله اراج نیز هنوز درخت «تا» ی تنومندی که سال‌ها همسایه مسجد جامع محله بود را از یاد نبرده‌اند. اگرچه آن درخت از میان رفته و دیگر زینت بخش این محله نیست اما اهالی اراج برای زنده نگهداشتن خاطرات آن درخت دست به کار ارزشمند زده‌اند. آنها با کاشت چند نهال «تا» در خیابان‌های محله می‌خواهند نماد هویتی محله‌شان را برای آیندگان به یادگار بگذارند. «هادی کاشانی» یکی از اهالی قدیمی محله اراج دراین باره می‌گوید: «متأسفانه درخت تای قدیمی محله که حدود ۵۰۰ سال عمر داشت به دلیل پوسیدگی تنه خشک شد و از بین رفت. پس از این اتفاق، تصمیم گرفتیم برای حفظ این نماد محلی، یک المان حجمی از آن بسازیم اما به دلیل شدت پوسیدگی، تنه درخت در اثر باد سقوط کرد. در نتیجه چند نهال تا تهیه کردیم و در نزدیکی مسجد جامع و نیز در خیابان سعیدی کاشتیم. درخت تا یکی از نمادهای هویتی محله ماست. پس از بین رفتن آن درخت کهنسال تصمیم گرفتیم با کاشت چند نهال تازه، این نماد بار دیگر زینت بخش خیابان‌های محله شود.» اما درخت تای اراج نیز بسیار مورد احترام اهالی این محله بود. کاشانی دراین باره می‌گوید: «روایت‌ها و داستان‌های زیادی درباره این درخت نسل به نسل به اهالی محله رسیده است؛ روایت‌هایی که گاهی رنگ و بوی خرافه هم به خود می‌گیرد. اما واقعیت این است که درخت تا برای اهالی اراج نیز احترام زیادی داشت.»