همشهری آنلاین_راحله‌عبدالحسینی: اهالی، اینجا را به نام «باغ ملک» می‌شناسند؛ باغی که سابقه‌اش به قبل از دوران قاجار برمی‌گردد و همچنان سرپا ایستاده و از ۳ سال پیش به نام بوستان «نفس» نامگذاری شده‌است. به باغ ملک که یادآور نام بزرگمرد عرصه وقف، حاج حسین ملک است می‌رویم و برگی از تاریخ را ورق می‌زنیم.
باغ ملک از باغ‌های مشهور شمیران است که خوشبختانه از ضربه و لطمه کلنگ ساخت‌وساز بر پیکرش جان سالم به‌در برده و با عمری بیش از یک قرن برای ما به یادگار مانده‌است. «داریوش‌شهبازی» نویسنده کتاب «تهران‌نامه» می‌گوید: «باغ ملک با وسعتی حدود ۳۵ هزارمترمربع در پای کوه دربند و شمال جعفرآباد و غرب امامزاده قاسم(ع) هست.
باید به یاد داشت که در مجاورت ضلع غربی باغ ملک، اراضی باغ ظل‌السلطان قرار داشت که در دوران پهلوی اول با ساخت خیابان سعدآباد این اراضی به ۲ نیم، تقسیم و نیمه شرقی به باغ ملک افزوده‌شد. پس از سال‌ها کشاکش سرانجام باغ ملک به سرانجام نیک نایل شد و با تبدیل آن به بوستان عمومی، همگان از آن بهره‌می‌برند.»
- آوازه زیبایی باغ ملک در تاریخ
به رسم شاهان قاجار، باغ و تفرجگاه‌های خوش آب وهوای شمیران از جمله باغ ملک دربند، پاتوق پادشاهان قاجار از جمله ناصرالدین‌شاه بود. معیرالممالک در وقایع الزمان آورده‌است: «... در سر استخر ملک، آقای ظهیرالاسلام را دیده که سواره به اسدآباد می‌رفتند...»
«گرترود بل» جهانگرد انگلیسی درباره باغ ملک می‌نویسد: «...دیوار چینه‌ای بود... با ضربه ما ۲ لنگه در باز شد. از پله‌ها بالا رفتیم و در آنجا از زیبایی غیرمنتظری که به پیشوازمان آمد، بهت زده برجا ماندیم... باغچه‌های پر نشاط گل سرخ و لادن و اطلسی آراسته بود... د.
در آن آبشارهایی ساخته بودند... آب فواره‌هایش در تمام روز... به خانه‌ای ساخته‌شده از دیوار بلکه سراسر پنجره و همه باز... در آن سوی، اندرون قرار داشت.» برخی شواهد معماری و وجود درختان چندصدساله در باغ ملک، این گمان را به وجود می‌آورد که هسته اصلی باغ در دوره صفویه شکل گرفته و در دوره قاجار به‌صورت یکی از زیباترین باغ‌های شمیران درآمده‌است.
- باغ‌های دوقلوی گلابدره
باغ ملک در ابتدا شامل ۲ باغ بزرگ بود که رودخانه دربند از میان یکی‌شان عبور می‌کرد. یکی از این باغ‌ها به شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرما و باغ دیگر به معتمدالدوله جوانشیر تعلق داشت. او وقتی از دنیا رفت، مبالغ قابل توجهی به آقا مهدی ملک‌التجار تبریزی بدهکار بود. ورثه او باغ گلابدره را در ازای بدهی معتمدالدوله به آقا مهدی واگذار کردند.
وقتی آقا مهدی از دنیا رفت، این باغ به فرزندش، محمدکاظم ملک‌التجار رسید. محمدکاظم بر سر منابع آب باغ با صاحب باغ مجاور یعنی نصرت‌الدوله فیروز دچار اختلاف شد و کارشان به زد و خورد کشید. اما برای هیچ یک از دو طرف دعوا نفعی حاصل نشد. محمدکاظم ملک‌التجار بارها ناصرالدین‌شاه قاجار را به باغ خود که حالا قصر ملک خوانده می‌شد، دعوت و از او پذیرایی کرد. به گونه‌ای که قصر ملک تبدیل به یکی از تفریحگاه‌های تابستانی شاه شده بود.
با مرگ نصرت‌الدوله فیروز، محمدکاظم باغ او را از فرزندش، عبدالحسین میرزا فرمانفرما خرید و باغ‌های دوقلوی گلابدره را به‌صورت یکپارچه درآورد. اما این یکپارچگی دوام چندانی نداشت. زیرا پس از مرگ ملک‌التجار، باغ دوباره میان ۲ فرزند او حسن و حسین تقسیم شد. قصر ملک به حسن رسید و قسمتی که از فرمانفرما خریداری شده بود از آن حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک شد. پس از مرگ زودهنگام حسن ملک و فوت حاج حسین آقا در سال ۱۳۵۱ قسمتی از باغ فروخته شد. اما بخش‌های اصلی از جمله قصر ملک در مالکیت خاندان ملک بود.
- از باغ ملک تا بوستان نفس
باغ ملک یکبار سال ۱۳۵۷ آتش گرفت و عمارت قاجاری آن آسیب دید. سال ۱۳۶۶ سیل تجریش بخشی از باغ را ویران کرد و در جریان این ویرانگری کانال آبیاری باغ تخریب شد و در پی آن و نرسیدن آب به درختان در مدت زمان کوتاهی نیمی از باغ خشکید.
سال ۱۳۷۹ این باغ به ۱۰ نفر فروخته شد. سازمان میراث فرهنگی سال ۱۳۸۱ این باغ و عمارت تاریخی آن را در فهرست آثار ملی قرار داد و اعلام کرد که اجازه تغییر کاربری در این محدوده و تبدیل این فضای عمومی به فضای مسکونی صادر نخواهد شد. شهرداری طی چند مرحله کارهایی برای خریداری این باغ و تبدیل آن به فضای عمومی انجام داد. به همت انجمن اهدای عضو ایرانیان، باغ ملک ۱۶اسفند سال ۱۳۹۶ به نام بوستان نفس نامگذاری شد.
- باغ ملک جزو موقوفات حاج حسین آقا نبود
«عبدالله انوار» که از او به‌عنوان حافظه تاریخی شهر تهران یاد می‌شود و از اهالی شمیران است، حاج حسین ملک، مرد شیفته فرهنگ را از نزدیک می‌شناسد. استاد انوار در رابطه با حاج حسین آقا و قصر ملک می‌گوید: «حاج حسین آقا مرد ثروتمندی بود که همه ثروتش را صرف فرهنگ و معارف کرد تا در پیشرفت فرهنگ کشور مؤثر واقع شود. تمام اموال او حتی موزه و کتابخانه‌اش که میراثی ارزشمند است و کلکسیون‌های مختلفی را در خود جا داده نیز وقف آستان قدس رضوی شده و مردم می‌توانند از این گنجینه استفاده کنند.»
او اضافه می‌کند: «گرچه حاج حسین ملک تمام ثروتش را وقف کرده اما برخلاف تصور بسیاری از مردم که پیشینه حاج حسین ملک در عرصه وقف را می‌دانند، قصر ملک جزو موقوفات او نیست.
اصلاً این قصر فقط متعلق به حاج حسین آقا نبوده و برادرش حاج حسن آقا نیز صاحب بخشی از آن بود. زیرا این قصر از حاج محمد کاظم ملک‌التجار به فرزندان به ارث می‌رسد و هریک مالکیت بخشی از این باغ را در اختیار می‌گیرند.»
استاد انوار در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «این باغ شاید پس از گذشت سال‌ها از فوت صاحبان اصلی‌اش، دیگر آن شور و حال قبلی را نداشته باشد و باغ حاج حسین نیز دیگر جمعیتی از اقوام و نزدیکان حاج حسین ملک را به خود نبیند، اما باید بدانید که در دوران گذشته، خانواده حاج حسین، روزهای زیادی را در این قصر سپری می‌کردند و مهمانان کوچک و بزرگ زیادی مانند ناصرالدین شاه داشتند.»
- به یاد اهداکنندگان زندگی
«محمد بهمئی» شهردار ناحیه ۳ منطقه یک درباره علت نامگذاری این بوستان می‌گوید: «بخشی از باغ ملک به‌عنوان بوستان سال ۱۳۹۴، افتتاح و به نام بوستان روح‌الله نامگذاری شد. اواخر سال ۱۳۹۶ بخش دیگری از این باغ به‌عنوان بوستان با حضور اعضای انجمن اهدای عضو گشایش یافت و به همین مناسبت کل بوستان به نام نفس نامگذاری شد.»
بهمیی می‌افزاید: «افزایش سرانه فضای سبز برای رفاه بیشتر شهروندان همواره در دستور کار شهرداری ناحیه است و کمبود منابع باعث کندی این روند می‌شود. بازپیرایی و بازسازی بوستان‌های دیگر ناحیه هم در قالب پروژه‌های کوچک مقیاس در حال انجام است.»