همشهری آنلاین _ منصور رشیدی-دکتر علی قنبریان: وجود فضای سبز و پارک‌ها در عصر حاضر ضرورتی انکارناپذیر برای محیط شهری است. بر این اساس، دولت و نهادهای مرتبط، مانند شهرداری، لازم است بودجه‌هایی برای دسترسی ساکنان هر محله به پارک و فضای سبز در نظر بگیرند. هم‌اکنون در شهر تهران پارک‌های بزرگ و کوچک، مشهور و غیرمشهور، بسیار است، مانند پارک شهر، پارک ملت، پارک ساعی. جالب است بدانید، نخستین مکان و فضای سبزی که در ایران در اسلوب و معماری پارک ساخته و نام پارک بر آن نهاده شد، پارک امین‌الدوله است. میرزا علیخان امین‌الدوله (۱۲۵۹ ق / تهران ـ ۱۳۲۲ ق / گیلان) از بزرگان و رجال زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار بوده است. در این نوشتار به بیان زندگانی امین‌الدوله و معرفی پارک منسوب به او خواهیم پرداخت.
واژه پارک نخستین‌بار در دوره قاجار و در عصر ناصرالدین شاه به دایره واژگانی شهرنشینی ایران وارد شد. در این دوره فضاهای نوینی در شهر پدید آمد که از همان زمان در مدارک، اسناد، و نقشه‌ها پارک نامیده شدند. از پارک امین‌الدوله، در اسناد مختلف، به‌عنوان نخستین پارک تهران یاد شده است.
ایـــن پـــارک ۱۸۰ هـــــــزار ذرع مساحت داشت و در ۱۳۰۵ قمری ساخته شد. باغچه‌بندی و گلکاری آن به دست یک باغبان اتریشی انجام گرفت و گرمخانه و گلخانه وسیعی داشت.
در برخی از اسناد و کتاب‌های تاریخی، مانند کتاب «خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام‌السلطنه مافی»، از پارک امین‌الدوله با نام پارک امین‌الملک نام برده شده است. دلیل آن هم این است که به‌بانی پارک در سال ۱۲۹۰ لقب امین‌الملک داده شد و در سال ۱۲۹۹ لقب امین‌الدوله را گرفت. بنابراین، هر ۲ لقب مربوط به او است.
پارک امین‌الدوله در شمال شهر تهران است. البته این روزها، جز بقایایی بسیار اندک، چیزی از پارک باقی نمانده است. طرح پارک امین‌الدوله متعلق به میرزا علیخان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه، یک نمونه آغازین آرکتایپ (کهن‌الگو) برای پارک‌های بعدی در ایران است. وی باغ وسیع خود در شمال شرق تهران را دایر کرد. این باغ از آنجا که مطابق اسلوبی نو طرح‌ریزی شده بود بیشتر با نام پارک امین‌الدوله شهرت یافت.
در کتاب تاریخ اجتماعی ایران، جلد ۶ صفحه ۶۱۶، از پارک‌های اتابک و ظل‌السلطان در کنار پارک امین‌الدوله نام برده شده است. همچنین آورده است که در ابتدای ظهور تئاتر اروپا در ایران به‌عنوان تماشاخانه از این ۳ پارک استفاده می‌شده است.
پارک امین‌الدوله، از زمان تأسیس، محل برخی از وقایع تاریخی بوده است. چنان‌که برخی از مشروطه‌خواهان، بعد از به توپ بستن مجلس، به آنجا پناه برده بودند.
در کتاب «تاریخ نگارستان» چنین آمده است: «هنگامی که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، داستانی در تهران در پارک امین‌الدوله رخ داد و آن چنان بود که گروهی از آزادی خواهان در پارک بودند. ناگهان پاسبانان دولتی در پارک را کوبیدند تا در باز شد. گروهی از سربازان درون ریختند، چندان‌که نزدیک مشروطه خواهان رسیدند بنای زدن و کشتن گذاشتند و شکنجه‌های دردناک به آنان دادند. بیش از همه به سید عبداللّه بهبهانی و سید محمد طباطبایی و امام‌جمعه خویی زدند و شکنجه کردند چندان که اندازه نداشت.»
عین‌السلطنه که خود از معاصران امین‌الدوله است، درباره پارک یادشده چنین گفته است: «رفتیم پارک امین‌الدوله. اول باغ تهران است. خیابان‌های خوب، دریاچه و عمارت قشنگ، وضع طبیعی خوبی دارد. خیلی بزرگ است. امین‌الدوله عمارت اندرون عالی می‌سازد. تعریف عکاس را به امین‌الدوله کردیم. چایی خورده مراجعت کردیم. حقیقت باغ خوبی است.» و در جای دیگر از همان کتاب آمده است: «یک روز هم پارک امین‌الدوله اعلی‌حضرت تشریف بردند. عروسی پسرش است. باغ و عمارت خیلی خیلی ممتازی است. اول باغی است که به‌طور باغ‌ها فرنگ ساخته شده است.» کارایی پارک امین‌الدوله منحصر به تفریح و سرگرمی مردم نبوده است، بلکه برخی از جشن‌ها و مهمانی‌ها هم در آن برگزار می‌شده است.
بنا به گفته عین‌السلطنه، نخستین مهمانی زنانه فرنگی‌مآبانه در پارک مذکور برقرار شد: «افخم‌الدوله می‌گفت فخرالدوله، زن امین‌الدوله، دختر مظفرالدین شاه، دختر خودش را عروس کرد در پارک امین‌الدوله. چادرها زده بودند.
تمام خدمه مرد بود. موزیک، ارکستر مرد و حتی آژان زیاد برای حفظ نظم. همه روی باز، بی‌چادر، مگر معدودی در چادرهای پوش. خود فخرالدوله هم اصراری داشت که با چادر نماز داخل خیمه نشوند. این اول مهمانی بود که بدین‌ترتیب آن هم از طرف خانمی مثل فخرالدوله کامله عفیفه در تهران واقع شد.» عبدالله مستوفی درباره پارک امین‌الدوله گفته است: «باری، ما با این رفقای تازه خود مهمانی‌های دوره‌ای داشتیم و گاهی که به منزل ابراهیم خلیل خان دعوت می‌شدیم، بعداز ظهرها به جلالیه و پارک ظل‌السلطان و پارک امین‌الدوله به گردش هم می‌رفتیم.
عمارت پارک ظل‌السلطان تازه ساخته شده و از حیث ساختمان و مبل و اثاث، البته بعد از عمارات سلطنتی، شیک‌ترین و زیباترین عمارات شهر بود. پارک امین‌الدوله جز یک اتاق هشت‌گوشه ایواندار که در وسط جزیره میان استخری ساخته شده بود، هنوز بنایی نداشت ولی چمن‌کاری این جزیره و گل‌های سفید مینای چمنی حاشیه استخر، بسیار زیبا بود.»
- یک عکس فوری از وزیر اعظم
میرزا علیخان امین‌الدوله، از اعقاب میرزا محمدخان مجدالملک، از دولتمردان متمول دوران قاجار بود. او کارخانه قند کهریزک و کارخانه کبریت‌سازی در الهیه را تأسیس کرد. در تبریز مدرسه رشدیه را بنیان گذاشت و همواره در زمره وزرای بزرگ شناخته می‌شد که در هر ۳ سفر فرنگستان، همراه ناصرالدین شاه بود و در سال ۱۳۱۴ ق وزیر اعظم و سپس صدراعظم مظفرالدین شاه شد. جرج ناتانیل کرزن، ایران‌شناس انگلیسی، از او به‌عنوان سیاستمداری لایق یاد کرده که در ساختمان‌سازی مشهور بوده و نخستین پارک تهران را با الگویی متفاوت با سنت باغ‌های ایرانی، در شمال تهران و پشت دروازه شمیران بنا کرده است.
از خدمات پسندیده امین‌الدوله، پرداخت هزینه تحصیلی دانشجویان است تا آنها با فراغ خاطر بتوانند تحصیل کنند و برای جامعه مفید باشند. در کتاب «مرآت‌الوقایع مظفری» چنین آمده است: «امین‌الدوله که‌بانی مدرسه رشدیه است و ۴۰ شاگرد آنجا را مجاناً متکفل خرج است و ۲۰ شاگرد آنجا را از ثلث مرحوم میرزا عیسی وزیر، آقا شیخ هادی مجتهد متکفل مخارج است. امین‌الدوله در شعبان‌المعظم در رشت شنید که مخارج مدرسه را حیف ومیل می‌کنند. به آقا شیخ‌هادی نوشت که مخارج مدرسه را رسیدگی نماید و اختیارش با او باشد. آقا شیخ هادی مجتهد نیز می‌خواهد مدرسه ملی افتتاح نماید. از قرار مذکور در این مدت هفتاد هزار تومان، مردم وجهِ اعانه برای مدارس ملی تهران داده‌اند و تمام را رؤسا خورده‌اند.»
- ماجرای دردسرساز یک عنوان مشترک
در دوره قاجار ۲ تن از رجال عنوان امین‌الدوله داشته‌اند. یکی میرزا علیخان امین‌الدوله که نخستین پارک ایران از خدمات او به حساب می‌آید و دیگری فرخ‌خان امین‌الدوله که مسجد امین‌الدوله در بازار بزرگ تهران از یادگاری‌های او است. از آنجا که هر ۲ شخص از رجال عصر ناصرالدین شاه بوده‌اند، ممکن است آثار و احکام و خدماتشان به اشتباه با اسم دیگری ثبت شود. بنابراین، لازم است مورخان و محققان به این نکته توجه داشته باشند و در کنار عنوان «امین‌الدوله» نام آنها یا تاریخ وفاتشان را آورند. فرخ‌خان امین‌الدوله، متولد ۱۲۲۹ قمری و متوفای ۱۲۸۸ قمری است. علیخان امین‌الدوله متولد ۱۲۵۹ قمری و متوفای ۱۳۲۲ قمری است.
یعنی هنگام وفات فرخ‌خان، علیخان جوانی ۲۹ ساله بوده است. مناسب است قدری از زندگانی فرخ‌خان آورده شود تا تفاوت این شخصیت‌ها برای خوانندگان روشن‌تر شود. بر این اساس، باید گفت که میرزا ابوطالب غفاری (فرخ‌خان)، ۱۲۲۹ تا ۱۲۸۸ قمری، ملقب به امین‌الدوله، پسر میرزا محمدمهدی غفاری کاشی، از رجال قاجار بود. ظاهراً اسم «فرخ‌خان» را ناصرالدین شاه انتخاب کرده است.
در جوانی وارد دربار فتحعلی شاه شد. در ۱۲۳۹ به رتبه سرهنگی رسید و مدتی حکمران اصفهان و سپس گیلان شد. در ۱۲۶۰ به صندوق‌داری محمد شاه قاجار منصوب شد و مدتی به حکومت کاشان رفت. در سال ۱۲۷۲ از ناصرالدین شاه لقب امین‌الملک گرفت و برای امضای معاهده پاریس به‌عنوان سفیرکبیر به دربار ناپلئون سوم اعزام شد و ۳ سال بعد به ایران بازگشت. وی در مدت اقامت خود در اروپا سفرنامه‌ای نوشت که به‌خاطر ثبت مذاکرات سیاسی با افرادی نظیر ناپلئون سوم، هوسمان، لئوپولد بلژیک، و شاهزاده ویکتوریای انگلیس توجه مورخان را جلب کرد.
رفته‌رفته مشاهدات غیرسیاسی میرزا فرخ‌خان نیز توجهات را به خود جلب کرد. دکتر وحید وحدت، تاریخ‌نگار معماری، با تحلیل مشاهدات معماری و شهرسازی میرزا فرخ‌خان امین‌الدوله، سفرنامه او را یکی از منابع مهم در شکل‌گیری تجربه‌ای بومی از مدرنیته در ایران می‌داند.
میرزا فرخ خان پس از بازگشت از اروپا به لقب امین‌الدوله نایل آمد. وی مدتی وزیر دربار ناصری بود و مدتی هم به حکومت خوانسار و نطنز رسید و سرانجام در ۵۹سالگی در تهران درگذشت و در مقبره‌ای خصوصی در قم دفن شد. از جمله آثاری که امین‌الدوله از خود به جای گذاشت می‌توان به چارسوق امین‌الدوله در بازار کاشان اشاره کرد.
- مهمترین وقایع در پارک امین‌الدوله
الف) در نخستین سالی که این باغ به بهره‌برداری رسید جلسه تصمیم‌گیری برای عزل نایب‌السلطنه از وزارت جنگ و تفویض آن به ظل‌السلطان در این پارک برگزار شد.
ب) در جریان به توپ بستن مجلس، از آنجا که این پارک در شمال عمارت بهارستان و مجلس شورای ملی قرار داشت، عده‌ای از نماینده‌ها و روزنامه‌نگاران آزادی‌خواه راهی پارک امین‌الدوله شدند و در آنجا پناه گرفتند. گروهی از سربازان درون ریختند، چندان‌که نزدیک مشروطه‌خواهان رسیدند بنای زدن و کشتن و شکنجه‌های دردناک به آنان دادند.
پ) آخرین اتفاق تاریخی مربوط به پارک امین‌الدوله هم زمانی رخ داد که دیگر خبری از نخستین پارک پایتخت نبود و به‌جای آن تا چشم کار می‌کرد ساختمان‌های بلند و کوتاه دیده می‌شد. در نیمه‌های شب ۱۱ اردیبهشت سال ۱۳۵۸ که استاد «مرتضی مطهری» در حال ترک جلسه‌ای در محدوده دروازه شمیران بود، در کوچه پارک امین‌الدوله هدف گلوله یکی از افراد گروه فرقان قرار گرفت و شهید شد.
پارک امین‌الدوله در شمال شهر تهران است. البته این روزها، جز بقایایی بسیار اندک، چیزی از پارک باقی نمانده است. طرح پارک امین‌الدوله متعلق به میرزا علیخان امین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه، یک نمونه آغازین آرکتایپ (کهن‌الگو) برای پارک‌های بعدی در ایران است. وی باغ وسیع خود در شمال شرق تهران را دایر کرد. این باغ از آنجا که مطابق اسلوبی نو طرح‌ریزی شده بود بیشتر با نام پارک امین‌الدوله شهرت یافت
دروازه شمیران، خیابان ابن‌سینا، خیابان شهید مشکی. این نشانی ما را به کوچه «پارک امین‌الدوله» می‌رساند؛ کوچه‌ای که با در چوبی منحصربه‌فردش تنها نشان باقی‌مانده از باغ امین‌الدوله به حساب می‌آید. باغی که به استناد نقشه‌ها و عکس‌های هوایی قدیمی موجود از تهران در ابتدای سال ۱۲۹۰ قمری یعنی حدود ۱۵۰ سال پیش به دست «میرزا علیخان امین‌الدوله» وزیر ناصرالدین شاه و صدراعظم مظفرالدین شاه ساخته شده و به دلیل استفاده از نمادهای فرنگی در ساخت آن در دوره خود نام «پارک» گرفته است.