همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: طرحی که در آن برنامه‌ریزی اجتماعی و فرهنگی برای شهروندان با استفاده از دیدگاه و نظر نخبه‌های محلی به‌طور کلی بر محله‌محوری تکیه داشت. نزدیک به یک دهه از فعالیت‌های خانه پژوهش و پژوهشگران محلی در 354 محله شهر تهران می‌گذرد. در این گزارش، به مناسبت 25 آذر، روز پژوهش، با دکتر«زهرا حاجی‌زاده» پژوهشگر، درباره نقش پژوهشگران محلی در کاهش آسیب‌های اجتماعی، شهری، ایجاد حس تعلق خاطر محلی و فعالیت‌های پژوهشی او در محله سلیمانی گفت‌وگو کردیم.
- ایجاد حس تعلق خاطر محلی
زندگی در جایی که دوستش داریم، همیشه مطلوب است. در واقع مهم‌ترین نیاز زندگی شهروندی حس تعلق خاطر محلی است تا در کنار این احساس خوشایند، حـــس مســئولیت‌پذیری، مشارکت‌پذیـــــری در امور اجتماعی، توجه به حفظ محیط‌زیست شهری و رفتارهای مناسب شهروندی معنا پیدا کند و خانه‌های پژوهش با همین رویکرد در محله‌ها شکل گرفتند. «زهرا حاجی‌زاده» در این‌باره می‌گوید: «خانه‌های پژوهش با هدف برنامه‌ریزی اجتماعی و فرهنگی از سوی نهادهای محلی راه‌اندازی شد، چراکه زندگی در محله مطلوب و دوستداشتنی باعث افزایش حس مسئولیت‌پذیری در میان شهروندان می‌شود. شهروندان هر محله نسبت مسائل فرهنگی و اجتماعی جایی که در آن زندگی می‌کنند، حساس می‌شوند. برای شناسایی ظرفیت و پررنگ شدن آن پیشگام می‌شوند تا در محله زیبا وآباد زندگی کنند.»
به گفته پژوهشگر محله سلیمانی، شکل‌گیری چنین فضایی به‌روزرسانی، دسته‌بندی اطلاعات، بررسی مشکلات، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های موجود را در محله‌ها می‌طلبد و از همین‌جا نقش مهم و اثرگذار پژوهش‌های محلی برای انسجام و ساماندهی نیازهای محلی و همچنین انتقال آن به مجموعه مدیریت شهری برجسته می‌شود.
- خانه پژوهش؛ یک نهاد مردمی
خانه پژوهش یک نهاد مردمی داوطلبانه در هر محله است تا با مشارکت مردم، بسیاری از نیازها و مطالبات شهری شناسایی شود. به همین دلیل، خانه‌های پژوهش درسراهای محله راه‌اندازی شد تا با همیاری پژوهشگران محلی و مردم، مطالبات شهروندی با ظاهری سامان‌یافته شناسایی و ارائه شود. حاجی‌زاده با بیان این مطلب می‌گوید: «مطالعاتی که در محله‌ها از سوی پژوهشگران انجام می‌شود، باید به‌صورت علمی و محلی دسته‌بندی شود. برای مثال، مطالبه شهروندی که در محله سلیمانی زندگی می‌کند، با شهروندی که در محله سلسبیل زندگی می‌کند، با توجه به موقعیت جغرافیایی و بافت فرهنگی هر محله متفاوت است. در خانه پژوهش با تلاش پژوهشگران نیازهای محلی بر اساس موقعیت جغرافیایی، شرایط فرهنگی و اجتماعی و ظرفیت‌های محله شناسایی و طبقه‌بندی می‌شوند.»
برپایی دوره‌های آموزشی برای توانمندسازی شهروندان، همایش‌ها و هم‌اندیشی محلی با مشارکت اهالی، انتشار مقاله‌های علمی، نیازسنجی مشکلات شهری و اجتماعی، فراهم کردن بسترهای مناسب پژوهش و مطالعه محلی برای اهالی از جمله فعالیت‌هایی است که در خانه‌های پژوهش برای اهالی با حضور پژوهشگران محلی اجرا می‌شود. دکتر حاجی‌زاده با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «وظیفه پژوهشگر محلی ایجاد انگیزه و رغبت میان شهروندان برای مشارکت‌های اجتماعی و ارائه دیدگاه و نظر برای اداره امور بهتر شهر است.
به همین دلیل، در خانه‌های پژوهش ۳ کانون برای حضور پررنگ شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های محلی تشکیل شده است؛ «کانون پرسشگران» که در آن بررسی مشکلات و ظرفیت‌های محلی بررسی می‌شود، «کانون نویسندگان» که در آن خبرنامه‌های محلی با توجه به علاقه اهالی تهیه و تولید می‌شود و «کانون تاریخ شفاهی» که در آن به هویت محلی با حضور معتمدان، افراد قدیمی محلی و نخبگان پرداخته می‌شود.»
- شناسایی ظرفیت‌ها و نیازهای محلی
محله سلیمانی یکی از نخستین محله‌های تکه دهم پایتخت است که تقریباً تا سال ۱۳۳۰ بافتی روستایی داشت، اما با توسعه و گسترش شهرنشینی این محله هم رخت و لباس شهری شدن را بر تن کرد. این رخت و لباس یکسری تبعات هم داشت که بعضی از آنها به فرصت و بعضی هم برای همسایه‌های ما تهدید تلقی می‌شد. حاجی‌زاده در این‌باره می‌گوید: «بافت فرسوده، مهاجرپذیری و زندگی خرده‌فرهنگ‌های مختلف در کنار هم سبک زندگی متفاوتی را رقم می‌زند. بسیاری از فاصله‌ها و تفاوت‌ها منشأ شکل‌گیری آسیب‌های اجتماعی و رفتاری می‌شود و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی را در این محله کمی سخت می‌کند.
بافت شهری متراکم، پیاده‌روهای ناهمگون، نبود نور کافی در شب، به‌ویژه برای امنیت اجتماعی بانوان، کوچه‌های بن‌بست زیاد که اغلب در محدوده بی‌دفاع شهری واقع شده‌اند، جمع‌آوری به‌موقع زباله‌ها و حفظ بهداشت زیست‌محیطی از مهم‌ترین مشکلات محله سلیمانی بود. مواردی از این قبیل، در این سال‌ها با مشارکت اهالی و همکاری نهادهای مسئول شناسایی شدند و تا حدودی برای تأثیر گذاشتن بر آنها و رفعشان اقدام شد.»
البته محله سلیمانی در کنار همه مشکلات شهری و اجتماعی از جمله محله‌های با ظرفیت فرهنگی و مذهبی چشمگیر است. پژوهشگر محله سلیمانی با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «وجود حسینیه‌های فراوان، هیئت‌های مذهبی و مساجد قدیمی، به‌ویژه حوزه علمیه حجت و فرهنگسرای قرآن، از نقاط قوت این محله است؛ نکات قوتی که در برنامه‌ریزی فرهنگی شهری بسیار اثرگذار است.»
- اجرای طرح‌های مشارکتی موفق
تقریباً از سال ۱۳۹۰ بود که زهرا حاجی‌زاده فعالیتش را به‌عنوان مسئول خانه پژوهش و پژوهشگر در محله سلیمانی آغاز کرد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های محله سلیمانی روحیه مشارکت‌پذیری اهالی است. حاجی‌زاده با بیان این مطلب به اجرای چند طرح موفق شهری و اجتماعی در این محله اشاره می‌کند و می‌گوید: «تحویل پسماند و دریافت کتاب در قبال آن یکی از طرح‌های موفق محله سلیمانی در سال‌های اخیر بوده است. طرحی که به افزایش میزان مطالعه میان اهالی این محله و ترویج آن در خانواده‌ها کمک فراوانی کرد. همچنین باعث شد تا به واسطه این طرح مردم با اهمیت تفکیک زباله از مبدأ آشنا شوند. همچنین به حفظ محیط شهری بیشتر حساس شدند. طرح جمع‌آوری فیلترهای سیگار از بوستان تهرانی از دیگر طرح‌های موفق این محله به واسطه آموزش‌های خانه پژوهش در محله سلیمانی بود.»
اجرای طرح پاکسازی اراذل اوباش از محله و بوستان تهرانی، شناسایی پاتوق‌های معتادان و اراذل و اوباش با همکاری کلانتری ۱۱۱ هفت‌چنار و جانمایی پل عابرپیاده در خیابان قزوین از جمله طرح‌های موفقی است که حاجی‌زاده از آن یاد می‌کند و می‌گوید: «اهالی محله سلیمانی به واسطه همین مشارکت و تلاش‌هایی که برای آبادانی محله‌شان کردند، در همایش سلامت عنوان نخست را کسب کردند و صاحب تندیس شدند. موفقیتی که حاصل حضور پررنگ مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های اجتماعی بود.»