همشهری آنلاین_معصومه حق جو: کلیسای سرکیس مقدس که بزرگ‌ترین کلیسای تهران و بزرگ‌ترین کلیسای حواری ارامنه محسوب می‌شود، یکی از این بناهای مذهبی است که مراسم آغاز سال نو میلادی در آن برگزار می‌شود. این کلیسا که بیش از نیم قرن است نبش خیابان ویلا جاخوش کرده، شاهد اتفاق‌های تاریخی زیادی بوده و پس از گذر این سال‌ها، تاریخ خیابان و داستان‌های اهالی را دل خود حفظ کرده است. فرصتی فراهم شد تا در صبح خنک آخرین یکشنبه پاییزی که ارامنه برای انجام مراسم مذهبی به کلیسا و در این ایام که ارامنه جشن و سرور سال نو میلادی و تولد حضرت مسیح(ع) را برگزار می کنند مراجعه می‌کنند، از نزدیک با آنها دیدار کنیم.
نبش خیابان ویلا پیاده می‌شوم و با اینکه بارها از جلو این کلیسا عبور کرده‌ام باز هم ساختمان مرمری سفیدرنگ کلیسا و نورگیرهای بزرگ و آبی‌رنگش نگاهم را جلب می‌کند. معماری این بنای زیبا هنر «اوژن آفتاندلیانس» است که از معماری قرون وسطایی و عصر جدید ارمنستان بهره‌گرفته است. ارامنه برای انجام مراسم دینی کم‌کم وارد کلیسا می‌شوند.
مردان و زنان میانسال در بین‌شان بیشتر حضور دارند. مرد نگهبانی که گرد پیری روی موهایش نشسته درِ بزرگ سفید را برای تازه واردها باز می‌کند. خوش‌وبش به زبان ارمنی با مراجعه‌کننده‌ها ظاهراً روشی است برای تأیید ارمنی بودن واردشوندگان. اسم مدیر خلیفه‌گری ارامنه را که می‌آورم لبخند می‌زند و اجازه ورود می‌دهد. ساختمان خلیفه‌گری در قسمت جنوبی حیاط است. «آنی داودیان» مسئول روابط‌عمومی در اتاق شماره ۹ منتظر است تا با هم ملاقات کنیم. در قسمت شرقی حیاط کلیسا، یادبود سنگی کشته‌شدگان ارمنی توجهم را جلب می‌کند. تندیس و سنگ‌نوشته‌های مرمری هم پای همین بنا دیده می‌شود که مربوط به یادمان فاجعه قتل‌عام ارامنه و همچنین بزرگان ارمنی است و اثری ویژه محسوب می‌شود.
- علت نامگذاری
در راهروی باریک ساختمان اداری شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران، برخی مراجعه‌کنندگان همان‌طور که با هم به زبان خودشان در حال صحبت هستند، کنجکاوانه نگاهم می‌کنند. برای این جمع غریبه‌ام. در اتاق شماره ۹ داودیان با خوشرویی به استقبالم می‌آید و در ابتدای گفت‌وگو از علت نامگذاری کلیسا می‌گوید: «سرکیس مقدس نام یکی از قدیسان کلیسای ارامنه است که در قرن ۴ میلادی از سرداران سپاه روم بود و به علت گرایش به دین مسیحیت تحت تعقیب قرار داشت. بعد از فرار به ارمنستان و پذیرفته نشدن از جانب پادشاه وقت به ایران پناهنده می‌شود، ولی به دستور شاپور دوم اعدامش می‌کنند.»
او اشاره می‌کند که در تقویم مذهبی ارامنه، مرگ او روز مهمی است تا جایی که جوانان ارمنی به یاد سرکیس مقدس مراسم خاصی را در این روز برگزار می‌کنند. خلیفه‌گری ارامنه قبلاً در کلیسای مریم مقدس مستقر بود. داودیان از تصمیم‌گیری درباره احداث ساختمان جدید برای خلیفه‌گری می‌گوید: «یک خیر ارمنی به نام مارکار سرکیسیان زمین مورد نیاز را برای این کار خرید، ولی پیش از اجرای کار فوت شد. سال ۱۳۴۳ شمسی بود که فرزندان سرکیسیان برای یادبود وی احداث ساختمان خلیفه‌گری و کلیسای سرکیس مقدس را آغاز کردند. ۶ سال بعد ساختمان‌های مربوط به خلیفه‌گری هم بنا شد و رسماً ۲ سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با تشریفات مذهبی به بهره‌برداری رسید.»
این کلیسا بزرگ‌ترین کلیسای حواری ارمنی تهران است. خلیفه‌گری ارامنه تا مقطعی با هند مشترک بود، ولی از مقطعی به بعد مستقل شد. مسئول روابط‌عمومی کلیسا می‌گوید: «سال‌ها قبل برای نخستین بار گروه کوچکی از ارامنه هنرمند وارد تهران شدند و کم‌کم نخستین کلیساها با افزایش جمعیت آنها ساخته شد. ارامنه به مرور در خیابان‌های ویلا و بهار ساکن شدند. اقلیت‌هایی که در این منطقه زندگی می‌کنند اغلب آشوری یا ارمنی هستند. ما هم که جزو ارامنه گریگوری هستیم یک اجتماع بزرگ با تشکیلات ویژه داریم.»
- تاریخ عید میلاد عیسی مسیح
او به متفاوت بودن تاریخ جشن ژانویه اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «بر اساس سنت جامع کلیسایی در قرن نخست میلادی، مسیحیان فقط یک عید بزرگ را که همان رستاخیز عیسی مسیح(ع) بود جشن می‌گرفتند. در قرن دوم مسیحیان شروع به جشن گرفتن اعیاد بشارت تولد مسیح به مریم مقدس از سوی جبرائیل، میلاد عیسی مسیح(ع)، سجده مغان در مقابل عیسی مسیح، غسل تعمید عیسی مسیح در رود اردن و همچنین نخستین معجزه عیسی مسیح در عروسی قانا در یک روز کردند. بازیل (باسیلیوس) این اعیاد را تحت عنوان ظهور خداوند تجمیع و روز ششم ژانویه را برای جشن گرفتن آن تعیین کرد.»
نقاشی‌های دیواری و نوایی دلپذیر
نوای مراسم مذهبی که در حیاط پیچیده چنان آرامش‌بخش است که دل کندن از این فضا را سخت می‌کند. هنوز مراسم دینی به پایان نرسیده است. داخل محل عبادت ارامنه می‌شوم و نخستین چیزی که نظرم را جلب می‌کند نقاشی‌های دیواری است، نقاشی‌هایی در مورد حضرت عیسی(ع) و حضرت مریم. رنگ قرمز مایل به زرشکی و آبی در معماری داخلی و چیدمان مبلمان کلیسا زیاد دیده می‌شود. هنگام خداحافظی از نگهبان کلیسا، درباره این رنگ‌ها سؤال می‌کنم. می‌گوید: «آبی نشانه آسمان و لکه‌های قرمز نشانه خون مسیح است. ردای قرمز روحانیان کلیسا هم نشانه زندگی فارغ از مادیات است.»
- لزوم تعامل شهرداری‌ها با خلیفه‌گری
«علیرضا زمانی» پژوهشگر و تهران‌شناس، از منطقه ۶ به‌عنوان منطقه‌ای یاد می‌کند که از دهه ۳۰ و ۴۰ میزبان اقلیت‌های مذهبی بوده و است. این همزیستی اقلیت‌ها با مسلمانان طی این سال‌ها باید باعث ایجاد تعامل و نزدیکی بیشتر ادیان شود: «شورای خلیفه‌گری، در سال‌های قبل، به غیرمسیحیان اصلاً اجازه ورود به کلیساها را نمی‌داد و سختگیری می‌کرد، چون ارتباط و تعامل کمتری وجود داشت.»
اینکه اطلاعات کمی از کلیساهای تهران داریم، مخصوصاً کلیساهایی که زیر نظر شورای خلیفه‌گری ارامنه هستند، به علت تعامل ضعیف شهرداری‌ها با خلیفه‌گری بوده است. متأسفانه در گردشگری تهران به این اماکن کمتر توجه شده است. زمانی می‌گوید: «در سراسر دنیا وقتی صحبت از گردشگری می‌شود، مساجد و کلیساهای تاریخی و مکان‌های مذهبی به علت نوع معماری مورد توجه قرار دارند، ولی در تهران کمتر به معماری مذهبی این بناها توجه شده است.»
شهرداری برای تعامل بیشتر با این اماکن می‌تواند طرح‌ها یا نقاشی‌های دیواری را برای زیباسازی محیطی با محوریت کلیسا پیرامون آن اجرا یا با نورپردازی‌های مناسب آنها را برجسته‌تر کند. بناهای مذهبی مربوط به ارامنه در تهران این روزها به دلیل نزدیک بودن به آغاز سال نو میلادی حال و هوای متفاوتی دارند. بناهایی که در عین مذهبی بودنشان، نمادی از همزیستی پیروان ادیان الهی در کنار هم محسوب می‌شوند.
- معماری بزرگ‌ترین کلیسای تهران
کلیسای «سرکیس مقدس» کلیسای جامع ارمنیان و بزرگ‌ترین کلیسای تهران است که با هزینه برادران وازگن و گورگن سرکیسیان به یاد والدینشان بنا شد. ساخت آن و نیز ساختمان خلیفه‌گری همجوارش سال ۱۳۴۹ به اتمام رسید. این مکان مذهبی که ۵/۳۶متر طول و ۸/۱۷متر عرض دارد روی صفه نسبتاً کوتاهی واقع شده است.
پلان بنا چه از داخل و چه از خارج مستطیلی‌شکل با جهت شرق به غرب است. یک گنبد بالای مرکز نمازخانه با نورگیرهای بزرگ و دو برج گنبدی برای ناقوس‌خانه کلیسا در قسمت غربی بنا و دو سمت ورودی اصلی کلیسا قرار دارند. دیوارهای بالای محراب با نقاشی‌هایی از صحنه‌های انجیلی پوشانده شده‌اند و گروه کر بالای ورودی اصلی کلیسا در بالکنی مستقر می‌شوند. ابتدا گنبد کلیسا روی دیوارهای آن استوار و فاقد ستون‌های حامل بود، ولی پس از مدتی به علت نشست سقف و خطر ریزش گنبد، چهار ستون زیر گنبد جانمایی شد تا سنگینی بار گنبد را تحمل کند. این کلیسا از سال ۱۳۴۹ به بعد مقر شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران و شمال است. قبل از آن، مقر خلیفه‌گری در ساختمانی در محوطه کلیسای مریم مقدس قرار داشت.
- اوژن آفتاندلیانس/معمار سرشناس کلیسا
«اوژن آفتاندلیانس» متولد سال ۱۲۹۲ خورشیدی، معمار ایرانی ارمنی‌تباری بود که در شهر تبریز به دنیا آمد. وی دارای تحصیلات عالی در رشته معماری از مدرسه هنرهای زیبای پاریس بود و در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم به ایران بازگشت. آفتاندلیانس به مدت ۳۰ سال در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.