سراسر دیوارهای جنوبی و شمالی و همچنین برج ناقوس کلیسا دارای حجاری‌های منحصر به فرد است، ظرافت، تناسب، زیبایی و نمادهای به کاربرده شده در نقش برجسته‌های این کلیسا، در نوع خود در جهان مسیحیت بی‌نظیر است.
سازمان میراث فرهنگی کشور در سال 1383 اسناد و مدارک کلیساهای: تاتووس مقدس، استپانوس مقدس و سه کلیسای مریم مقدس، گوداک مقدس و چوپان واقع در حریم کلیسای استپانوس، و کلیسای مریم مقدس یا دزور دزور را شامل؛ تاریخچه کلیساها، عکس‌های قدیم و جدید آنها، طرح‌های مدیریتی تنظیم شده توسط استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، طرح‌های ساماندهی، مرمتی، امکانات گردشگری و... را برای ثبت در فهرست میراث جهانی به سازمان یونسکو ارسال داشت.
در سال 1384 به خاطر وجود نواقص در پرونده کلیسای تاتووس، ثبت این کلیسا در فهرست میراث جهانی پذیرفته نشد. با رفع کاستی‌های اشاره شده در سال 1385، مجدداً پرونده کلیساها مورد بررسی سازمان یونسکو قرار گرفت اما به سبب وجود نقص فنی از سوی کمیته سازمان یونسکو رد شد.
پس از تکمیل پرونده در بهمن‌ماه 1385 و ارسال آن به سازمان یونسکو، پرونده کلیسای تاتووس موفق به اخذ تاییدیه مرحله اول شد. کارشناسان و مشاوران سازمان یونسکو به ایران آمدند و از کلیسا بازدید کردند و نظریه کارشناسان ضمیمه پرونده گردید.
اینک در انتظار اعلام نظر کمیسیون سازمان یونسکو می‌باشیم. سازمان یونسکو برای ثبت بناهای تاریخی در فهرست میراث جهانی معیارهایی دارد،برخی از این معیارها عبارتند از:
- اثر مورد نظر دستاورد هنری منحصر به فرد یا شاهکاری برآمده از نبوغ خلاقه بشر باشد.
- اثر مورد نظر گواهی بی‌همتا و یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
- اثر مورد نظر نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری پراهمیت در تاریخ بشر باشد.
کلیساهای معرفی شده به سازمان یونسکو به طور بسیار مختصر معرفی می‌شوند:
کلیسای تاتووس مقدس
در جنوب شهر ماکو در 15کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه و 7 کیلومتری شمال راه سیه چشمه به قره ضیاءالدین کلیسای تاتووس واقع شده است. به سبب دفن تاتووس یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح در این کلیسا، کلیسای تاتووس نزد ارمنیان بسیار مقدس و محترم است.
کلیسای تاتووس یکی از معتبرترین و پر نقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که شهرت جهانی دارد. سراسر دیوارهای جنوبی و شمالی و همچنین برج ناقوس کلیسا دارای حجاری‌های منحصر به فرد است، ظرافت، تناسب، زیبایی، و نمادهای به کاربرده شده در نقش برجسته‌های این کلیسا، در نوع خود در جهان مسیحیت بی‌نظیر است، حجاران هنرمندی که با توشه‌ای سرشار از هنر، تجربه و مهارت، نقش‌برجسته‌های این اثر مذهبی و هنری را به وجود آورده‌اند، دارای چنان ذوق و قریحه بودند که توانستند چنین نقش برجسته‌هایی از خود به یادگار بگذارند و آن را در شمار گنجینه هنر حجاری ایران زمین درآورند و زایران کلیسا را به تحسین وا دارند.
هر سال در فصل تابستان در ماه ژوئیه ارمنیان ایران و برخی از سفیران مسیحی کشورهای خارجی در ایران به زیارت کلیسای تاتووس می‌آیند و در مراسم خاص مذهبی شرکت می‌کنند. در سال 1386 روز 30 تیرماه برابر با 21 ژوئیه روز زیارت کلیسای تاتووس است.
کلیسای تاتووس در سده هفتم میلادی ساخته شده است. قسمت شرقی کلیسا که با سنگ سیاه ساخته شده بخش کهن کلیسا است.
دولت قاجار خصوصاً عباس میرزا نایب السلطنه در نظر داشتند که محل مرجع تقلید ارمنیان جهان که در اجمیادزین( نزدیک ایروان) بود به کلیسای تاتووس منتقل و این مرکز را از زیر نفوذ روسیه تزاری و دولت عثمانی خارج سازند تصمیم گرفته شد که با افزودن مجموعه بنایی به کلیسای کهن، کلیسای تاتووس را وسعت داده و آن را شبیه کلیسای اجمیادزین سازند.
با حمایت مادی و معنوی عباس میرزا، معماران و حجاران به تلاش پرداختند و در ادامه کلیسای کهن در ضلع غربی آن تالاری دیگر که مکمل کلیسای کهن بود ساختند. بنای جدیدالاحداث بزرگتر از بنای کهن کلیسا ولی با همان سبک ساخته شد. دیوارهای خارجی بنای جدید با نقش و نگارهای برجسته؛ روحانیون، قدیسان دین مسیح و گل و بته تزیین شده است.
کلیسای تاتووس مقدس به شماره 405 به تاریخ 11/11/1334 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کلیسای استپانوس مقدس
یکی از زیباترین و مشهورترین کلیساهای ارمنیان در جهان مسیحیت، کلیسای استپانوس مقدس با ویژگی‌های معماری و تزیینی بسیار است. این کلیسا در 15کیلومتری غرب جلفا و 6کیلومتری رود ارس واقع شده است. استپانوس مقدس یکی از هفت نفر نیک تاماتی است که مراسم تحلیف او به وسیله حواریون حضرت عیسی مسیح انجام گرفت و از مبلغان مسیحیت شد.
یهودیان اورشلیم به او تهمت زدند که سخنانی برخلاف شریعت یهود گفته، استپانوس را دستگیر و در روز 26دسامبر سال 36 میلادی سنگسار کردند و به شهادت رساندند. کلیسای استپانوس در دژی استوار واقع شده. ارمنیان به مجموعه بناهایی که در این گونه دژها بنا می‌کردند وانک ( دیر) می‌گویند. تاریخ بنای کلیسای استپانوس دقیقاً مشخص نیست. کهن‌ترین سندی که از وجود وانک(دیر) در این منطقه آگاهی می‌دهد مربوط به سال 649 میلادی است.
کلیه دیوارهای خارجی، بام، ساق گنبد، گنبد، ستون‌ها و برج‌ناقوس کلیسا را با سنگ‌های سفید و صورتی تراشیده شده ساخته‌اند. گنبد عظیم شانزده ضلعی مرتفع کلیسا را بر روی چهار ستون سنگی قطور که با سنگ‌های تراشیده ساخته شده است استوار کرده‌اند.
سراسر لبه ساق گنبد لوزی‌هایی ترسیم شده این لوزی‌ها با طرح‌های اسلیمی و هندسی تزیین گردیده‌اند. کلیه بخش‌های داخلی کلیسا، اطراف پنجره‌ها، ساق گنبد، دیوارها و ستون‌ها با گل و بته و پرندگان نقاشی و تزیین شده‌اند.
در برخی نقاط این تزیینات و نقاشی‌ها محو و خراب شده‌اند و در انتهای هر یک از زوایای شیب‌دار دامنه گنبد کلیسا به جای ناودان مجسمه کله قوچ، گوزن، ابلیس، گاو و بز قرار دارد.
سرتاسر دیوارهای خارجی کلیسا پوشیده از حجاری‌ها، طاق‌نماها، نیم ستون‌ها و مقرنس کاری‌های بسیار زیباست که مجموعه را به صورت یکی از شاهکارهای بسیار نفیس معماری ایران زمین درآورده است.
سه کلیسا در حریم کلیسای استپانوس در منطقه دره شام وجود دارد، روستاهای دره شام تا دوره صفویه فعال بودند و ارمنیان در این روستاها کشاورزی و دامپروری می‌کردند. پس از کوچ ارمنیان به داخل فلات ایران به وسیله شاه عباس صفوی روستاهای دره شام خالی از سکنه شد. سه کلیسای روستاهای دره شام عبارتند از کلیسای مریم مقدس که در سال 1518 میلادی ساخته شده است.
کلیسای گودرک مقدس در پشت ارتفاعات کلیسای استپانوس قرار دارد و کلیسای چوپان که محل عبادت چوپانان روستاهای ارمنی‌نشین دره شام بود. اطراف کلیسای چوپان تعداد بسیاری سنگ قبر وجود دارد.
کلیسای مریم مقدس یا کلیسای دزور دزور
در 12کیلومتری جنوب ماکو نزدیک روستای بارون، در دهانه دره آگی یا دزور دزور با پیوستن سه نهر به یکدیگر سرچشمه روخانه زنگی مار را تشکیل می‌دهند. در سالهای 1315 تا 1324م/ 715 تا724هـ. ن در این مکان کلیسا و دیر مریم مقدس به وسیله اسقف «بسداچی زاکاریا» ساخته شد.
وزارت نیرو برای آبیاری و احیای زمین‌های دشت ماکو، تصمیم گرفت روی رودخانه زنگی مار یا «ماکو چای» سد مخزنی احداث کند . مناسب‌ترین مکان برای ساختن سد، دهانه تنگه دزور دزور بود. در محدود اراضی مربوط به سد، کلیسای مریم مقدس قرار داشت. در صورت ساختن سد،کلیسا در زیر آب مدفون می‌شد.
سازمان میراث فرهنگی کشور در صدد برآمد گرانبهاترین ارمغان را که جابه‌جایی کلیسای مریم مقدس و نجات آن بود به جهان مسیحیت و خصوصاً ارمنیان جهان هدیه کند. سازمان میراث فرهنگی با هماهنگی با خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان و وزارت نیرو درصدد برآمد ساختمان کلیسای مریم مقدس را به مکانی امن منتقل سازد.
این کلیسا با سنگ‌های تراشیده شده در حجم‌های مختلف ساخته شده است. نمای کلیسا بسیار ساده بوده فقط در اطراف پنجره‌ها و نورگیری‌ها با ستون‌های کاذبی که به قوسی جناغی منتهی می‌شوند تزیین شده است.
سازندگان کلیسا، سنگ‌ها را طوری تراشیده بودند که هر دو سنگ به صورت چفت و بست به یکدیگر متصل شده‌اند. برای انتقال کلیسای مریم مقدس در مدت 25 روز با رعایت نکاتی علمی، سنگ به سنگ، در لایه‌های دیوار چینی شماره‌گذاری و پیاده کردند و به محل دیگر بر روی یک برآمدگی صخره‌ای که در حدود 110 متر مرتفع‌تر از محل اولیه کلیسا در 600متری آن بود انتقال دادند.
در اواخر آبان ماه 1367 کار انتقال و بازسازی کلیسا در محل جدید به شیوه‌ای مطلوب به پایان رسید پس از پایان عملیات جابه‌جایی کلیسای مریم مقدس، لوح سنگی که تهیه شده بود بر دیوار کلیسا نصب شد.
در بخشی از لوح مزبور نوشته شده است:« پس از مطالعات لازم، سنگ به سنگ پیاده کرده و در حدود ششصد متری محل اولیه در پاییز هزار و سیصد و شصت و هفت هجری شمسی با هیئت اصلی خود بازسازی کرد تا نشانی باشد زنده از توجه جمهوری اسلامی ایران به حفظ آثار تاریخی و احترام به شعائر و مقدسات هموطنان ارمنی».
