همشهری آنلاین_راحله عبدالحسینی: از مظفرالدین شاه که برای رهایی از سل در ارتفاعات دارآباد کاخ مظفری علم کرد تا ناصرالدین شاه که برای فرار از گرمای تهران و استراحت ملوکانه به بیشترآبادی‌های شمیران سرک کشید و کاخ‌های کوچک و بزرگی بنا کرد. در همین رفت و آمدها گذرش به محدوده‌ای نزدیک رستم‌آباد شمیران افتاد و بدش نیامد کاخی باشکوه بنا کند و اسمش را بگذارد کاخ سلطنت‌آباد. محدوده‌ای که امروز در خیابان پاسداران می‌شناسیم. به یک قرن پیش می‌رویم. روزگاری که نه از راه آسفالت خبری بود و نه از ساختمان‌ها و از کاخی می‌گوییم که با عمارت‌هایش ییلاق تابستانی ناصرالدین شاه قاجار بود و اتفاقات تاریخی مهمی در آن رقم خورد.
برای اینکه محدوده دقیق کاخ سلطنت‌آباد در حوالی رستم‌آباد را بدانیم بهتر است از تجریش نشانی را مرور کنیم؛ البته در همان صدسال پیش که تجریش برای خودش پلی داشت و رودخانه پرآبی از زیر آن می‌گذشت. کاخ سلطنت‌آباد در ۴ کیلومتری جنوب‌شرقی تجریش و یک و نیم کیلومتری شرق قلهک ساخته‌شد. ماجرای ساخت کاخ سلطنت‌آباد به سال ۱۲۷۴ برمی‌گردد که ناصرالدین شاه دستور داد اسمش را سلطنت‌آباد بگذارند.
«حجت بلاغی» در کتاب «گزیده تهران» اشاره می‌کند که ده سلطنت‌آباد پیشتر به نام حصار رضابیک مشهور بود و از همان زمان تا سال ۱۳۰۵ به دستور او چندین بنا و کاخ در محل‌آبادی حصار رضابیک ساخته شد. وقتی از «داریوش شهبازی» نویسنده کتاب «تهران‌نامه» درباره وجه تسمیه کاخ سلطنت‌آباد می‌پرسیم این‌طور پاسخ می‌دهد: «سلطنت‌آباد جزو اسامی دوره قاجاری است که با پسوندآباد مثل سعدآباد، جعفرآباد و... درست شده‌است. کاخ سلطنت‌آباد پس از نیاوران ساخته‌شد.» مزیت انتخاب این محل برای صدور دستور ساخت کاخ سلطنت‌آباد این بود که در ارتفاع بالایی قرار داشت و ناصرالدین شاه از این نقطه می‌توانست جنوب دامنه البرز را هم ببیند. ضمن اینکه شمال تهران هم به راحتی به چشم می‌خورد. شهبازی ادامه می‌دهد: «کاخ نیاوران چون به کوه نزدیک بود در واقع چشم‌اندازی نداشت و فقط کوه‌های شمیران دیده می‌شد.»
- ۳ رشته قنات برای کاخ سلطنت‌آباد
ناصرالدین شاه در سال‌های پایان ساخت کاخ دستور می‌دهد یک کبوترخانه هم در این کاخ ساخته شود و هر زمان به این کاخ می‌رفت سری هم به کبوترهای کبوترخانه می‌زد. شهبازی از استخری می‌گوید که در کاخ سلطنت‌آباد ساخته شد: «کاخ استخر بسیار بزرگی هم داشت که اسباب قایق‌سواری و تفریح بود. آب مصرفی کاخ سلطنت‌آباد را ۳ رشته قنات تأمین می‌کرد. یکی از این رشته قنات‌ها به سمت قریه اصفهانک در نزدیکی دولاب در مرکز تهران می‌رفت که به دستور ناصرالدین شاه، ضبط و مسیر آن فقط به کاخ سلطنت‌آباد، هدایت و به همین دلیل درختان و گیاهان روستای اصفهانک خشک شد.» روستای سلطنت‌آباد تا ۶۰ سال پیش، مستقل و هنوز به پایتخت نپیوسته‌بود. سرشماری سال ۱۳۳۵ نشان می‌دهد که این روستا و دروس ۴ هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت داشتند.
- راه شوسه به کاخ
شاه قاجار برای اینکه در مسیر رفت و آمدش به کاخ سلطنت‌آباد، راحت و آسوده باشد و مسیر خاک‌آلود تهران به شمیران خاطر همایونی را آزرده نکند، برای نخستین بار دستور داد راهی که از تهران به سلطنت‌آباد می‌رسد راه شوسه شود. آن زمان هم پیشرفته‌ترین راهسازی در کشور همین راه شوسه بود. از حوالی پیچ شمیران و دروازه دولت تا سه‌راه ضرابخانه به جاده شمیران معروف بود که بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج) به آن جاده قدیم شمیران گفتند.
از سمت راست سه‌راه ضرابخانه راهی به کاخ سلطنت‌آباد می‌رفت که با دستور شاه قاجار ساخته وآباد شد. راه سمت چپ که ادامه خیابان فعلی دکتر شریعتی یا همانجاده قدیم شمیران بود، راهی خاکی بود و با راه شوسه سلطنتی زمین تا آسمان تفاوت داشت. شهبازی از گلگاری اطراف راه می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اینجا تعداد زیادی درخت، کاشته و گلکاری بسیاری هم در کاخ سلطنت‌آباد انجام شد. باغبان‌های کاخ سلطنت‌آباد زرتشتی بودند. البته بخشی از اراضی جنوب کاخ را هم زرتشتی‌ها برای پرورش گل و کشاورزی در اختیار داشتند.»
- سرانجام کاخ سلطنت‌آباد
زمانی که ناصرالدین شاه کاخ سلطنت‌آباد را ساخت، باغ از اموال شاه قاجار بود و بعد از آن هم جزو اموال دولتی محسوب می‌شد. ولی اتفاق جالب توجه در هفته‌های پایانی سلطنت قاجار افتاد این بود که محمدحسن میرزا، ولیعهد احمدشاه قاجار ادعا می‌کند که از دولت‌طلبی دارد و بابت این‌طلب به دولت نامه می‌نویسد و تقاضا می‌کند که‌طلب او را بدهند.
مجلس مصوبه‌ای تصویب می‌کند که طبق آن قرار می‌شود کاخ سلطنت‌آباد و بخشی از اراضی اقدسیه و باغ‌های اطراف را به قیمت ۶۸ هزار تومان به محمدحسن میرزا بدهند. او هم می‌پذیرد و به این‌ترتیب مالکیت به او منتقل می‌شود. اما پس از یکی دو ماه، یعنی شهریور همان سال مجلس انقراض سلطنت قاجاریه را تصویب می‌کند. به این‌ترتیب محمدحسن میرزا که ولیعهد احمدشاه قاجار بود از ایران اخراج می‌شود.
سال ۱۳۰۸ احمدشاه فوت می‌کند. به این‌ترتیب مجلس ایران مصوبه‌ای را تصویب می‌کند که مالکیت محمدحسن میرزا در ایران سلب می‌شود و همه اراضی و باغی که در اختیار داشته از جمله همین باغ سلطنت‌آباد مصادره می‌شود و به دولت وقت انتقال پیدا می‌کند. پهلوی اول قسمتی از این کاخ را به مهمات‌سازی اختصاص می‌دهد. کارمندان مهمات‌سازی هم بیشتر کارگران ساکن روستای سلطنت‌آباد بودند. این وضع ادامه پیدا می‌کند تا اواخر دوره پهلوی دوم. بین خود اهالی به نام تسلیحات معروف بود. در دوران پهلوی دوم قسمتی از این کاخ به ارتش واگذار می‌شود. که تا سال‌های اخیر هم پادگان ۰۶ ارتش در آن قرار داشت. سال گذشته ۳۵ هکتار از این اراضی به شهرداری واگذار شد تا بوستانی برای شهروندان باشد. بخشی از این اراضی در ناحیه ۳ شهرداری منطقه ۴ قرار گرفته‌است.
- دکتر شکارچی در کاخ سلطنت‌آباد
تاجگذاری احمدشاه در سال ۱۳۳۲ هجری قمری و محاکمه دکتر محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی در سلطنت‌آباد انجام شد.
سال ۱۳۳۴ این کاخ به‌عنوان اثر ملی ثبت شد. دکتر فوریه پزشک ناصرالدین شاه در خاطراتش آورده است: «در یکی از روزها از ناصرالدین شاه اجازه گرفتم تا برای شکار به کاخ سلطنت‌آباد بروم.» نکته مهم داستان این است که در دوران ناصرالدین شاه این کاخ به قدری وسعت داشته که برای شکار به آنجا می‌رفتند. شهبازی می‌گوید: «اراضی فعلی کاخ سلطنت‌آباد حدود ۱۰۰ هکتار است. در صورتی که اراضی زمان ناصرالدین شاه ۲ تا ۳ برابر این مساحت بود.»
- عمارت حوضخانه در تابلوی کمال‌الملک
وقتی که شاه قاجار بهترین نقطه از نظر آب وهوا و چشم‌انداز را برای ساخت کاخ جدیدش انتخاب کرد باید در این محدوده عریض و طویل عمارت‌هایی ساخته می‌شد تا سر و شکل کاخ سلطنت‌آباد درخور شاه باشد. در این کاخ عمارت‌های متعددی از جمله برج ساعت، عمارت‌های بیرونی و اندرونی، آبدارخانه و حوضخانه ساخته شد.
شهبازی می‌گوید: «عمارت‌ها بعد از انقراض سلسله قاجاریه در زمان‌های مختلف تخریب شد و از بین رفت. اما عمارت حوضخانه که یکی از زیباترین عمارت‌های این کاخ بود هنوز وجود دارد. خود کاخ سلطنت‌آباد هم سردری داشت که تخریب شده و الان اثری از آن باقی نیست.» ناگفته نماند که اگر بخواهید تصویری از جلال و شکوه این عمارت برای خود تصور کنید و از هنر دست معماران آن روزگاران بهره‌ای ببرید می‌توانید به تابلو رنگ روغن اثر استاد کمال‌الملک نگاهی بیندازید. استاد بی‌بدیل هنر نقاشی ایران عمارت حوضخانه را با جزئیات به تصویر کشیده‌است. حوضخانه یک طاق مقرنس‌کاری و دیوارهای گچبری داشت.