همشهری آنلاین_ حسن حسن‌زاده: مناظر و آب و هوای دلپذیر فرحزاد که فرح و شادی را برای گردشگران و زائران به ارمغان می‌آورد به تدریج تصوری نادرست از علت نامگذاری این‌آبادی قدیمی میان عموم مردم ایجاد کرد. آنقدر که امروز کمتر کسی از نام اصلی فرحزاد در منابع تاریخی و علت نامگذاری آن باخبر است. درباره علت نامگذاری فرحزاد و تاریخچه این‌آبادی قدیمی شمیران با «داریوش شهبازی» تهران‌شناس گفت‌وگو کرده‌ایم.
اگرچه در ۲ دهه اخیر، آبادی خوش آب و هوای فرحزاد با ورود مهاجران و ساخت‌وسازهای بی‌رویه و ناایمن از روزگار طلایی آن‌آبادی قدیمی شمیران فاصله گرفته است اما هنوز هم هوای باطراوت فرحزاد مهم‌ترین ویژگی این محله قدیمی است. درختان سرسبز حاشیه روددره و باغ‌هایی که از روستای ۸۰۰ ساله فرحزاد به یادگار مانده‌اند مثل حلقه‌ای سبز این‌آبادی کهن را در آغوش گرفته‌اند.
همین سرسبزی و آب و هوای خوش فرحزاد تهرانی‌ها و حتی برخی از ساکنان جدید این‌آبادی را درباره علت نامگذاری فرحزاد به اشتباه انداخته است. شهبازی از دلایل این اشتباه رایج می‌گوید: «اگر از سرسبزی، خنکای رودخانه، هوای مطبوع، مزارع پرمحصول و باغ‌های پرمیوه فرحزاد چشمپوشی کنیم این‌آبادی از همان روزگار گذشته میزبان گردشگران و زائران تهرانی بود. زائران امامزاده داود(ع) برای دسترسی به آستان مقدس امامزاده، شبی را در این روستای خوش آب و هوا می‌ماندند و برای طی مسیر پرپیچ و خم امامزاده هم از چهارپاداران فرحزاد، الاغ یا قاطر کرایه می‌کردند. در فصول گرم سال هم فرحزاد برای تهرانی‌ها در حکم یک روستای ییلاقی بود که با اجاره خانه در این‌آبادی به دل طبیعت می‌زدند.
در سال‌های اخیر هم رستوران‌های فرحزاد و اماکن گردشگری آن، همه چیز را برای شکل‌گیری این تصور اشتباه از علت نامگذاری فرحزاد مهیا کردند. در واقع، خلاف تصور عموم، فرحزاد یک واژه عربی به معنای مکانی فرح‌بخش نیست و املای آن در متون تاریخی متفاوت است.» نگاهی به منابع تاریخی و تکرار نام فرحزاد در این منابع مکتوب، نظریه دیگری درباره علت نامگذاری فرحزاد پیش پای زبان‌شناسان قرار می‌دهد. شهبازی ادامه می‌دهد: «نام‌آبادی فرحزاد در کتاب‌های منتقله الطالبیه و جنت النعیم بدون حرف ح و به شکل فُرَزاد و در برخی متون دیگر به‌صورت فرَّه زاد نوشته شده است. اما قیاس عامیانه، واژه فارسی فره را به فرح عربی تبدیل کرده و نام این روستا را از فره زاد به فرحزاد تغییر داده است.»
- قصه یک توشه باارزش
در جست وجو برای کشف علت اصلی نامگذاری فرحزاد به نام «فره زاد» می‌رسیم؛ نامی که البته باز هم به ویژگی اقلیمی و امتیاز این‌آبادی کهن نسبت به دیگرآبادی‌های شمیران اشاره دارد. شهبازی از معنای نام فره زاد می‌گوید: «عبارت فره‌زاد از ۲ واژه فره و زاد تشکیل شده است. فره به معنای شوکت، جلال، عظیم و باعظمت و زاد به معنای توشه.
بنابراین نام فره زاد با این املای صحیح، نه به معنای مکانی فرح‌بخش بلکه به معنای توشه عظیم و باارزش است. برای رمزگشایی از معنای دقیق این نام کافی است یکبار دیگر در ویژگی‌های اقلیمی فرحزاد کنکاش کنیم.» اگرچه توسعه ساخت‌وسازها و بروز مشکلات زیست‌محیطی در حاشیه روددره، آسیب‌های فروانی به باغ‌های سرسبز فرحزاد وارد کرده و در روند توسعه محله بسیاری از مزارع فرحزاد از بین رفته است اما هنوز هم این‌آبادی کهن شمیران با توشه‌های فراوانش شناخته می‌شود.
شهبازی ادامه می‌دهد: «فرحزاد از همان دوران گذشته با رودخانه پرآب و باغ‌های پرمحصولش میانی تهرانی‌ها شهره بود. آب زلال رودخانه فرحزاد به توتستان‌ها، باغ‌های شاتوت، گیلاس و... می‌رسید و محصولات این‌آبادی قدیمی را پای ثابت بازارهای میوه تهران کرده بود؛ میوه‌هایی که با وجود توسعه شهر و از میان رفتن شماری از باغ‌ها و مزارع هنوز هم به‌عنوان توشه‌های مرغوب فرحزاد در دیگر محله‌های شهر عرضه می‌شود. در نتیجه، این احتمال وجود دارد که مبنای نامگذاری فره‌زاد و توشه عظیم آن اشاره‌ای به آب زلال و گوارای فرحزاد داشته باشد.»
- ییلاق تهرانی‌ها اینجا بود
اگرچه نام فرحزاد براساس منابع مکتوب تاریخی و شواهد و قرائن زبان‌شناسان باید «فره‌زاد» باشد ولی همین نام فرحزاد هم با توجه به جایگاه و ویژگی‌های این‌آبادی در تاریخ ۸۰۰ ساله‌اش خالی از معنا نیست. هنوز هم‌آبادی فرحزاد برای تهرانی‌های قدیم و زائران موسفید امامزاده داود(ع) یادآور مسیر قدیمی دسترسی به آستان مقدس این امامزاده و استراحت شبانه در توقفگاه‌های سرسبز و دل‌انگیز فرحزاد است. مسیری که اگرچه دیگر از رونق افتاده و جایگاه خود را به جاده کن و سولقان واگذار کرده است روزگاری تنها مسیر دسترسی به امامزاده داود(ع) و سنگ‌بنای شکل‌گیری کافه‌ها، چایخانه‌ها و رستوران‌های امروز فرحزاد بود.
شهبازی می‌گوید: «زیارت امامزاده داود(ع) در دوران قاجار و پهلوی اول و دوم برای تهرانی‌ها جایگاه ویژه‌ای داشت و بسیاری از خانواده‌ها آخر هفته را به زیارت امامزاده داود(ع) می‌رفتند. به‌ویژه یکی از برنامه‌های سنتی سالانه لوطی‌های تهران هم زیارت تابستانی امامزاده داود(ع) بود. آن روزها مسیر یونجه‌زاری که از دل محله فرحزاد می‌گذشت، تنها راه دسترسی به آستان امامزاده بود. در روزگاری که خبری از خودرو نبود، تهرانی‌ها با گاری و احشام این مسیر نسبتاً طولانی و پر پیچ و خم را طی می‌کردند. زائرانی که از تهران می‌آمدند در ابتدای این مسیر و در محله فرحزاد هم توقفگاه داشتند تا صبح زود راهی مسیر یونجه‌زاری و سپس زیارت امامزاده شوند. به تدریج در مسیر دسترسی به امامزاده، چایخانه‌ها و رستوران‌هایی هم در فرحزاد ساخته شد که علاوه بر توقفگاهی در مسیر امامزاده داود(ع)، برای زائران در حکم گشت و سیاحت در منطقه‌ای خوش آب و هوا بود.»
- مهاجران اولیه همگی سادات بودند
ارادت اهالی‌آبادی کهن فرحزاد به اهل‌بیت(ع) تنها به میزبانی از زائران امامزاده داود(ع) محدود نمی‌شود. گفته می‌شود نخستین ساکنان فرحزاد که آبادانی را به این دیار آوردند، همگی از سادات مهاجر بودند که بیش از ۸ قرن پیش برای سکونت به این‌آبادی خوش آب و هوا آمدند. شهبازی درباره قدمت فرحزاد می‌گوید: «در دوره اسلامی، مهاجرانی از سادات که مانند ساکنان‌آبادی‌های آهار، شکراب و... در شمیران، شیعه مذهب بودند در فرحزاد ساکن شدند.
اما برخلاف‌آبادی‌های شکراب و آهار که در مسیر بن‌بست قرار داشتند، فرحزاد به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر پر رفت‌وآمد امامزاده داود(ع) به تدریج میزبان مهاجرانی از دیگر اقوام و قبایل شد. توجه خاص فرحزادی‌ها به امامزاده صالح(ع) فرحزاد که قدمت بنای آن به دوره صفوی می‌رسد و نیز امامزاده ابوطالب(ع) نشان از همین ارادت تام و تمام و پیشینه مذهبی و فرهنگی ساکنان نخست این‌آبادی دارد.»