با وجود اهمیت آن مدیریت شهری زیاد در شناساندن و اهمیت به آن قوی عمل نکرده اند و بعضا در هنگام وقوع حوادث شهرها خسارات بیشتری را متحمل می شوند. شهرداری نقشی کلیدی در جامعه بازی میکند و مسئولیت نگهداری و توسعه زیر ساخت ها را برعهده داشته و خدمات اساسی و ضروری را برای جامعه فراهم می کند. توانایی شهرداری ها نقش اساسی در تداوم عملکرد در زمان مواجه با بحران ها، تاثیر قابل توجهی برمدت زمانی رفع بحران ها دارد و در صورت تداوم تابآوری شهرداری ها در برابر چالش ها و بحران ها جوامع نیز توان مقاومت در مقابل بحران ها را خواهند داشت لذا تابآوری شهرداری ها در برابر چالش ها و بحران ها امری حیاتی است واین تابآوری موجب تضمین بقای خود و جامعه خواهند شد. امروزه مهمترین محدودیت برای حل مسایل روز افزون شهری هزینه های سنگین خدمات و ناکارامدی خدمات رسانی بویژه درکشورهای در حال توسعه از جمله ایران است. فقدان منابع پایدار و مستمر، همچنین نبود نظام کارآمد مدیریت و برنامه ریزی هزینه است که در نهایت به عدم موفقیت چشم اندازهای پیش بینی شده شهری و نارضایتی شهروندان منتهی می‌شود. دراین راستا بررسی های بیشتر جهت پایداری درآمد و ایجاد کیفیت مناسب زندگی برای شهروندان، همچنین نگاه نو به منابع درآمدی پایدار در شهرداری ها، متضمن آینده روشن برای شهرها جهت توسعه وتحقق شهری ایده آل است.
قرن ۲۱به عنوان قرن ریسک وخطر توصیف شده است افزایش پیچیدگی سیستم های اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژی باعث شده که بحران ها، عدم قطعیت وریسک، بخش جدایی ناپذیردر مدیریت سازمان های امروزی باشد و یکی از مهمترین موضوعات درحوزه برنامه ریزی و طراحی شهری به جهت مدیریت بحران و خطرپذیری، کاهش ریسک و آسیب ها، افزایش ایمنی وکیفیت زندگی می باشد. در واقع شهر به عنوان بستر وقوع حوادث دارای اهمیت زیادی است، از این روشناخت فضاهای شهری و طراحی مناسب آن راهی است بسوی برآوردن نیازهای گوناگون شهروندان در سه بعد پیگیری، مقابله و اقدامات حین و پس از بحران . بعلاوه فعالیت سازمان ها درمحیط فعلی باید به گونه ای باشد که کسب نتایج اقتصادی،محیطی واجتماعی با حفظ طول عمر کارایی سازمان همراه باشد وشهرداری هم ازاین قانون مستثنی نیست مفهوم تاب اوری درتحقیقات مدیریتی به عنوان یک پاسخ وراهکار عملیاتی برای کاهش خطر وموجب بقا وطول عمر سازمان ها به کار می رود.
بیان مسئله
تاب آوری: تابآوری(به انگلیسی:resilience)ظرفیت بازگشتن از دشواری پایدار وادامه دار وتوانایی در ترمیم خویشتن است. تاب آوری یعنی اینکه فرد بتواند قوام وسلامت روانشناسی خود را درمواجهه باسختی ها حفظ کند. این ظرفیت انسان می تواند باعث شود تا او پیروزمندانه ازرویدادهای ناگوار بگذرد و علی رغم قرارگرفتن در معرض تنش های شدید،شایستگی اجتماعی،تحصیلی و شغلی او ارتقاء یابد. تاب آوری نوعی ویژگی است که از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می تواند به مرور زمان رشد کند یا کاهش یابد و بر اساس خود اصلاح گری فکری و عملی انسان در روند آزمون و خطای زندگی شکل گیرد. تاب آوری را یک فرایند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز علی رغم شرایط تحدید کننده تعریف نموده اند که نقش مهمی درمقابل بازتنیدگیها و تهدید های زندگی و آثار نامطلوب آن دارد تاب آوری سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار است مفهوم تاب آوری در زمینه های گسترده و گوناگونی از قبیل اکولوژی روان شناسی فردی رفتار سازمانی مدیریت زنجیزه ای تامین مدیریت بحران و مهندسی ایمنی بکار رفته است.
تاب آوری سازمانی
جوامع سازمان ها و افراد در شرایط محیطی متنوع و در حال تغییر قرار دارند این محیط علی رغم اینکه می تواند فرصت های قابل توجه ای برای موفقیت و رشد سازمان ها فراهم کند می تواند تهدیدها و چالش های مهمی را نیز ایجاد کند . انواع رویدادهایی مانند خطرات طبیعی، ناآارامی های سیاسی، بی ثباتی اقتصادی و خطا های انسانی می توانند به شدت به عملکرد سازمانی تهدید جدی وارد کنند در نتیجه برای غلبه بر این رویدادها پیچیده و مخرب، نیاز به توسعه تاب آوری در سیستم های سازمانی و زیر بنایی برجسته می شوند. تابآوری سازمانی به عنوان توانایی سازمان در پیش بینی اجتناب و تهدید مثبت در برابر اختلالات و تغییرات محیطی تعریف می شود این توانایی ترکیبی از ظرفیت سازمانی برای بازگرداندن کارایی پس از اختلال و ایجاد قابلیت های لازم قبل از پاسخ به بحران است تاب آوری سازمانی به دنبال شناسایی مشخصاتی است که به سازمان ها اجازه بقاء و حتی رشد و رونق به رغم تجربه اختلال یا تنش را می دهد.
تاب آوری شهری
تاب آوری شهری به مجموعه اقداماتی گفته می شود که سیستم، جامعه، فرد و خانواده و غیره بتوانند چالش ها و تنش های حاصله بر سیستم را مهار و مدیریت کنند و ضمن جلوگیری از ضرر و زیان حداکثری آن را به حداقل ممکن کاهش دهند در این فرایند ترمیم، بازسازی و بازنده سازی آنچه که تحت تاثیر قرار گرفته الزامی است .
شاخص های تا ب آوری سازمانی
مرکز تاب آوری استکهلم (۲۰۱۴) برخی از اصول حیاتی ایجاد تاب آوری را این گونه معرفی می کند: خفظ تنوع و افزونگی مدیریت ارتباط مدیریت بازخودها ترویج تفکر سیستمی تشویق یادگیری و توسعه مشارکت در مدلهای مختلفی که برای تاب آوری سازمنی ارائه میکند معیارهای گوناگونی را در ایجاد این مفهم دخیل می دانند: مدیریت امنیت مدیریت ریسک مدیریت بخران و مدیریت اضطرار(مدل کارکردهای یکپارچه تاب آوری ) یکپارچگی رهبری چابکی و ارتباطات (مدل تابآوری نسبی ) زیر ساخت منابع فناوری دانش و اطلاعات (مدل تابآوری ترکیتی) تیزبینی(توانایی تشخیص اولویت) تحمل ابهام (توانایی تصمیم گیری و اقدام در زمان عدم قطعیت) خلاقیت و چابکی تحمل فشاز و یادگیری(مدل تاب آاوری جناغی) قابیت های رهبری و کارکنان دانش فرایند و زیر ساخت و انعطا پذیری و مقاونت (مثلثی تاب آوری) برخی از این موارد هستند
رویکرد مفهومی تاب آوری
با توجه به مفهوم کلی تاب آوری و تعریف‌های آن رویکرد های تاب آوری روشی برای درک سیستم‌های دینامیک، تعمل بین افراد و محیط ،چگونگی سازگاری و انطباق جوامع با مخاطرات و سوانح طبیعی و تبیین ابعاد اجتماعی و برای درک موضوعات مربوطه وابستگی منابع به کار برده می شود رویکرد های مفهومی تابآوری را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
الف- تاب آوری در مفهوم پایداری؛ ب- تاب آوری در مفهوم بازیابی؛ ج- تاب آوری در مفهوم گذار
الف: تاب آوری بعنوان پایداری: رویکرد پایداری نسبت به تاب آوری، از مطالعات اکولوژیکی که تاب آوری را بعنوان توانایی بازگشت به حالت قبل تعریف می کند، بسط یافته است .این رویکرد ،تاب آوری را بصورت مقدار اختلالی که یک سیستم قبل از اینکه به حالت دیگری منتقل شود می تواد تحمل یا جذب کند، تعریف می شود. برخی محققان استانه ای را فراتر از آنچه جامعه سانحه زده قادربه بازگشت به حالت عملکردی خود نیست را در نظر می گیرند، چون یک جامعه تاب آوری دارای آستانه بالایی است و قادر به جذب فشار زیاردی قبل از اینکه از حد استانه اش بگذرد، است.
ب: تاب آوری بعنوان بازیابی: رویکرد بازیابی از تاب آوری در ارتباط با توانایی جامعه برای (بازگشت به گذشته ) از تغییر یا عامل فشار و برگشت به حالت اولیه آن است. تاب اوری در اینجا معیاری است که بعنوان زمان صرف شده یک جامعه برای بازیابی از تغییر اندازه گیری می شود. جامعه تاب آور قادر به برگشت نسبتا سریع به وضعیت قبلی است، درحالی که جامعه ای که تاب آوری کمتری دارد، ممکن است زمان بیشتری را صرف بازیابی خودکند یا اصولا قادر به بازیابی نباشد.
ج: تاب آوری بعنوان دگرگونی: این رویکرد بیشتر در ارتباط با تاب اوری اجتماعی و بعنوان ظرفیت جامعه برای واکنش به تغییر و به شکل سازگارانه بیان می کند که به جای بازگشت ساده بحالت قبل می تواند به معنای تغییر بحالت جدید که در محیط موجود پایدار تر است، باشد. رویکرد دگرگونی که تاب آوری برای درک چگونگی واکنشی که یک جامعه می تواند به شکل مثبت به تغییر نشان دهد، مفید است و می پذیرد که تغییر غیر قابل اجتناب است و به جای اینکه تغییر را یک عامل فشار بداند، آن‌را چیزی در نظر می گیرد که جامعه به آن برای احیا بحالت اصلی اش نیاز دارد . رویکرد تاب اوری به عنوان دگرگونی ویژگی دینامیکی جوامع و تعاملات انسان -اکوسیستم را می پذیرد و مسیر های پتانسیل چند گانه درون آنها را قبول می کند .
رویکرد های تاب آوری شهری
۱-پایداری: این رویکرد از مطالعات اکولوژیکی که تاب اوری را توانایی بازگشت به حالت قبل تعریف می کند تاب آوری را به صورت مقدار اختلالی که یک سیستم قبل از اینکه به حالت دیگری منتقل شود می تواند تحمل یا جذب کند تعریف می کند.
۲-بازیابی: بازیابی از تغییر یا عامل فشار و"بازگشت به گذشته" این رویکرد درباره توانایی جامعه برای برگشت به حالت اولیه ان است و معیاری است که با زمان صرف شده، یکجامعه برای بازیابی از تغییر اندازه گیری می شود.
۳- دگرگونی: بیشتر در ارتباط با تاب آوری اجتماعی وبه عنوان ظرفیت جامعه برای واکنش به تغییر شکل سازگارانه به کار می رود که به جای بازگشت ساده به حالت قبل می تواند به معنای تغییر به حالت جدید باشد که در محیط موجود پایدارتر است .این رویکرد بیشتر در ارتباط با سازگاری و انطباق جوامع با حوادث است . همچنین در سیستم اجتماعی اکولوژیک تاب‌آاور، اختلال یا سانحه، پتانسیلی را برای ایجاد فرصت جهت تجربه کارهای جدید برای نواوری و توسه پایدار ایجاد می کند، که با مفاهیمی مانند نوسازی ،احیا و خود سازماندهی همراه است .
ابعاد و شاخص های تابآوری شهری
از آنجایی که تاب آوری همه بخش‌ها و ملاحظات شهری را در بر می گیرد، ابعادی که برای این امر تعریف شده است نیز در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، برنامه ریزی در نظر گرفته شده است که به صورت مختصر به هر یک از انها پرداخته می شود.( نامجویان و همکاران ۱۳۹۶ )
تاب آوری اجتماعی: مولفه ای است که از تفاوت ظرفیت اجتماعی در بین جوامع بدست می آید . این بعد از تاب آوری در دل خود ابعاد اقتصادی ،سیاسی، قضایی، نهادی و اجتماعی را دارا است. یک اجتماع تاب‌آور قادر به پاسخگویی به تغییرات یا استرس ها به شیوه ای مثبت است. همچنین می تواند عملکرد های اصلی خود را علیرغم تنش هایی که وجود دارد به عنوان یک کلیت حفظ کند. رویکرد تاب آوری اجتماعی روشی برای درک سیستم های پویایی است که با تعاملات بین مردم ومحیط زیست در ارتباط هستند. تاب آوری اجتماعی دورنمای مفیدی برای درک تصمیمات مدیریتی و تغییرات مربوط به منابع طبیعی است به طور خاص تر تاب آوری اجتماعی با دارا بودن سه ویژگی که وجوه پاسخگویی مردم به حوادث غیر مترقبه را شامل می گردد ،شناخته می شود .این سه جنبه ( وجه ) عبارتند از مقاونت ،بازیابی و خلاقیت اجتماعی که تاب آوری بالایی برخوردار باشد ظرفیت نمایش هر سه ویژگی ذکر شده در بالا را نیز دارد. Maguir-Hagen-۲۰۰۷:۱۷)) مفهوم تاب آوری اجتماعی به خودی خود همان نگرانیهای مفهوم تاب آوری را دارد و بعلاوه بخاطر اختلاف در تعریف اجتماع پیچیدگی خاصی نیز دارد. به طور نمونه یک اجتماع موجودیتی است که مرزهای جقرافیایی و سرنوشت مشترک دارد. جوامع از محیط های ساخته شده طبیعی، اجتماعی و اقتصادی که به طرق پیچیده بر هم تاثیر می گذارند، تشکیل می شوند. همانگونه که تاب اوری می تواند در سطوح مختلف تحلیل و درک شود تاب آوری اجتماعی نیز دارای سطوحی است. ( معصومی ۱۳۹۴)
تاب آوری اقتصادی: در اقتصاد تاب اوری به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برار مخاطرات به طوریکه آن ها را قادر به کاهش خسارات زیانهای بالقوه ناشی از مخاطرات سازد تعریف می شود،بنابراین تاب آوری اقتصادی دارای پیامدهایی بر روی هر پنج خاصیت تاب آری است پیش بینی، مقاومت (پایداری)، جذب، پاسخگویی یا انطباق و بازیابی تاب اوری اقتصادی ساختار و عملکرد پیش از شوک را حفظ خواهدکرد. در واقع تاب آوری اقتصادی پیوستگی نزدیکی با استاندارد به کار رفته در خصوص تعادل در مسیر اصلی اقتصاد دارد.
تاب آوری نهادی: در این بعد ویژگی های فیزیکی سازمان ها از جمله تعداد نهاد های محلی، دسترسی به اطلاعات، نیروها و افراد اموزش دیده و داوطلب، پایبندی به دستور العمل های مدیریت بحران، به هنگام بودن قوانین و مقررات بازدارنده و تشویقی به ویژه در امر ساخت و ساز و مسکن، تعامل نهاد های محلی با مردم و نهاد های دولتی، رضایت از عملکرد نهاد ها ونحوده مدیریت یا پاسخگویی به سوانح نظیر ساختار سازمانی، ارزیابی می شود. (رضایی ۱۳۸۹)
تاب آوری کالبدی- محیطی(زیر ساختی ): بعد کالبدی– محیطی(زیر ساختی )، اساسا ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر پناهگاه، واحد های مسکونی خالی یا اجاره ای و تسهیلات سلامتی را شامل می شود. همچنین این شاخصها ارزیابی کلی از مقدار اموال خصوصی، ممکن است در برابر خسارت دائمی و زیانهای اقتصادی احتمالی، به شکل ویژه های اسیب پذیر باشند .در اختیار قرار می دهد. یکی از مهم ترین زیر ساختهای آسییب پذیر، خانه های کم دوام هسنتد که یک حادثه فاجعه بارحساس می باشند.
باتوجه به ابعاد تاب اوری ظرفیت سازگاری یا انطباق شاخص ارتباط یا اتصال (بخش های مختلف سیستم اجتماعی) اسیب پذیری سلامت خانوار و جمعیت خدمات فرهنگ کاهش خشونت و نا امنی و جرم و جنایت شهری ظرفیت یادگیری و اگاهی تنوع طبقات اجتماعی خلاقیت و نواوری کاردانی و توانایی منابع انسانی سرعت پاسخ گویی به موقع سرمایه اجتماعی معیشت و زیست پذیری استراتژی ها وسیاست های اقتصاد شهری شاخص ارتباط یا اتصال (بخش های مختلف سیستم اقتصادی) ثروت و اشتغال تنوع اقتصادی تنوع شاخص ارتباط یا اتصال (بخش های مختلف سیستم زیست محیطی سلامت آب و هوا و خاک طراحی تطبیقی (شاخص کیفیت محیط شهری از طریق نقش طراحی و سازماندهی فضا زیر ساخت شهری خدمات اکو سیستمی(مدولار) پیمانه ای بودن و قابلیت اندازه گیری استحکام (مقاومت عناصر و مولفه های فیزیکی شهر مثل راه ها و ساختمان ها ظرفیت سازگاری یا انطباق افزونگی پایداری سرمایه طبیعی مهارت ها و ساختار های نهادی سیاست های تصیمم سازی و تصمیم گیری مدیریت یکپارچه تنوع سطوح سازمانی و ارتباط میان سازمانی شاخص ارتباط یا اتصال (بخش های مختلف سیستم سازمانی و نهاد ها ظرفیت سازگاری یا انطباق سرعت پاسخگویی به موقع را می طلبد.
موانع و مشکلات در ارتقاء سطح تاب آوری
۱-آگاهی و شناخت کم سازمانها از محیطی که در آن فعالیت می کنند شامل مواردی از قبیل شناسایی حوادث بالقوه و بررسی پیامدهای آنها، به میزان منابع در دسترسی سازمان در مواجهه با بحران و انجام تعهدات سازمانی در رابطه با تمامی ذینفعان است.
۲-دومین مانع شناسایی نقاط آسیب پذیر کلیدی ومدیریت برانهاست .آسیب پذیری های کلیدی به اجزایی از یک سیستم سازمانی اشاره دارد که با از دست دادن و یا آسیب دیدن آن خسارت جبران ناپذیری به سازمان ومحدوده ان وارد می شود.
۳-سومین مانع عدم انطباق پذیری سازمان درشرایط بحرانی می باشد. ظرفیت انطباق پذیریی ،میزانی از فرهنگ و پویایی یک سازمان بوده که به موجب آن سازمان می تواند در کسب و کار عادی و روزمره خود و در شرایط بحرانی نیز تصمیم های به موقع و مناسب اتخاذ نماید.
۴- جایگزینی رابطه سالاری به جای شایسته سالاری، ترجیح دادن خواسته های شخصی براهداف سازمانی، تاثیر عوامل بیرونی در تصمیم گیری مدیران عالی و بهاء دادن به افراد زبان باز جاه طلب که فاقد پشتوانه علمی تجربی واستعدادلازم هستند، موجب سرخوردگی و خروج افراد خلاق وکارافرین از سیستم را درپی خواهد داشت.
۵-تاکید بی رویه بر پیروی از مقررات سرد و خشک سازمان هاودل بستن به امارهای غیر واقعی
۶-افزایش روز افزون جمعیت شهری در کلان شهر ها بویژه در تهران به علت بروزحوادث طبیعی و انسانی در سایر نقاط کشور که موجب تسریع مهاجرت و افزایش حاشیه نشینی وایجاد شغل های کاذب
۷-کمبود منابع مالی پایدار با توجه به تورم روز افزون و افسار گسیخته جهت تامین امکانات رفاهی همگانی وزیرساخت های مناسب شهری.
۸-گسترش ویروس کرونا که موجب کاهش توانایی وساعات کار پرسنل جهت ارائه خدمات به شهروندان.
۹- مشکل نقدینگی: بدهی سنگین که مدیریت اسبق شهرداری تهران به جا گذاشته است
۱۰- بعلت شیوع کرونا اکثر شهروندان شغل خود را از دست داده وتوان پرداخت بموقع عوارض شهرداری تهران که ماحصل نقدینگی است را ندارند.
۱۱-وجود شغل های کاذب وسدمعبر که موجب بی نظمی درسطح شهر وآلودگی های سمعی، بصری ومشکلات ترافیکی به همراه دارد.
۱۲-هزینه سنگین خدمات ونگهداشت شهر(رفت وروب وحمل زباله) که بخش زیادی از درآمد شهرداری را به خوداختصاص داده
۱۳-اطلاع رسانی، دادن اگاهی لازم، فرهنگ سازی، آموزش، تلاش وپی گیری جهت تفکیک اساسی زباله در مبداء
۱۴-نوسازی بافت فرسوده که تراکم جمعیت آن سه برابرمتوسط شهراست وقوع هرمخاطره ای طبیعی و مصنوعی درآن، تعدادبیشتری ازشهروندان را درگیر خواهدکرد وتوجه ویژه ای را می طلبد.
نتیجه گیری
مسائل هرروزپیچیده تر می شوند و برای حل آنها نیازبه استفاده از تفکر و تحلیل نقادانه(توسط دیگران برمبنای مسئولیت اجتماعی)، خلاقیت،"مهارت مدیریت انسان ها"، (هماهنگی وسازگاری اجتماعی) و به کارگیری هوش احساسی/عاطفی(جهت برخورد با مسائل وفرازو نشیب های امورات را نشان داده وموجب ارتباط بهتری با اطرافیان برقرارکرده ومسئولیت پذیری بیشتری را درپی خواهدداشت) و با اضافه شدن مهارت قضاوت کردن مسائل و اتفاقات پیرامون ومهارت تصمیم گیری، برای مدیریت وساختن دنیای جدیدی نقش حیاتی خواهد داشت. تاب آوری با همیاری، مشارکت مدنی، تعامل، یک رنگی و مساوات از عوامل دیگر افزایش محسوب می شود که با رعایت اصول و قوانین زیست محیطی و اجرای آن و استقاده از انرژی های غیر فسیلی و اجرای قوانین شهرسازی و تمرکز زدایی بسط و توسعه امکانات به تمامی نقاط دور دست شهر دادن اموزش های لازم به پرسنل شهرداری بویژه پرسنل مدیریت بحران و جلوگیری از هر گونه بی عدالتی در تمامی زمینه ها موجب ارتقاء تابآوری شهروندان، پرسنل، مدیران، شهرداری و شهر را به همراه خواهد داشت. شهرداری تهران در چندین جبهه در حال مبارزه با مشکلات یاد شده است که تاحدودی بر آنها فائق آمده و علاوه بر آن توانسته بخش عمده ای از تهدیدها را به فرصت تبدیل کند.
منابع:
۱-چراغی، مهدی، جعفریان، زهرا، عباسی، جواد و بدری سید علی، ( ۱۳۹۲ )، ارزیابی اثر بخشی اجرای طرح هادی روستایی در افرینش سکونت کاه های روستایی سرزنده مطالعه موردی دهستان غنی بیگ لو شهرستان زنجان
۲-رضایی، محمد رضا(۱۳۸۹ )، تبیین تاب اوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی(زلزله ) مطالعه موردی کلان شهر تهران
۳-رفعیان، مجتبی، رضایی، محمد رضا، عسگری، علی، پرهیزکار، اکبر و سیاوش شایان، (۱۳۹۰ )، تبیین مفهومی تاب آوری و شاخص سازی آن در سوانح اجتماع محور، فصل نامه برنامه ریزی و آامایش فضا، دوره ۱۵، شماره ۴ (پیاپی ۷۲ )
۴-فرخ نامجویان فرخ، رضویان، محمد تقی، سررو رحیم، ( ۱۳۹۶ ) تاب آوری شهری چهار چوب الزام آور برای مدیریت آینده شهرها
۵-فلاح، مسعود، محمد مسعود و اسد اله نوایی، (۱۳۹۳ ) نقش طراحی فضاهای شهری انعطاف پذیر و تاب آور در مدیریت بهران
۶-قدیری، محمود ( ۱۳۸۹)، تبیین افراغ اجتماعی فضایی– اسیبپذیری کلان شهر تهران در برابر زلزله مخاطرات طبیعی(داخل زلزله)
۷-معصومی ، ندا ، ( ۱۳۹۴ ) ، تاثیر سبک زندگی در انعطاف پذیری شهری
۸-قدیری، محمود رکن الدین افتخاری، عبد الرضا، شاعران، سیاوش پرهیزکار، اکبر( ۱۳۹۱ )، تبیین تمرکز اجتماعی– فضایی آسیب پذیری شهر تهران در برابر زلزله، مدرس علوم انسانی – برنامه ریزی و امایش فضایی دوره شانزدهم
۹- محمدی سرین دیزج، مهدی احد نژاد رشدی،( ۱۳۹۵ )، ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی شهری در برابر مخاطرات زلزله مورد مطالعه: شهر زنجان