همشهری آنلاین _ شهره کیانوش‌راد: ریواس، سیرک، کنگر و... در میان بساط سبزی‌فروشان طرفداران زیادی دارد. اما والک شمیران با عطر و بوی خاص خود میان سبزی‌های دیگر یکه تازی می‌کند. محلی‌ها معتقدند که والک اصل شمیران به دلیل برداشت بی‌رویه و ریشه‌کنی گیاه در معرض خطر نابودی است. در نخستین ماه بهار با همکاری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان تهران و شهرداری منطقه یک، «والک پلو» به‌عنوان نخستین غذای ملی شمیران، ثبت ملی میراث فرهنگی ناملموس شد. با ثبت این غذاهای محلی و خاص شمیران که در روزهای آغازین بهار ۱۴۰۰ اتفاق افتاد می‌توان امیدوار بود که بقایای این سبزی کوهی که مختص کوه‌های البرز مرکزی است حفظ شود.
میراث فرهنگی ناملموس بخشی زنده از میراث است که به دست بازماندگان به مرور و پیوسته مورد استفاده و بازآفرینی قرار گرفته و در طول زمانبر ارزش آن افزوده شده است. ثبت آداب و رسوم، اصطلاحات، زبان‌ها، غذاها، بازی‌ها، موسیقی، مراسم، جشن‌ها و... از میراث فرهنگی ناملموس به شمار می‌آیند که ثبت هریک از آنها می‌تواند حس هویت و تعلق به فرهنگ محلی را بیشتر کند.
«سید عباس سجادی» معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهردار منطقه یک در مراسم پخت والک پلو که با حضور «مهرشاد کاظمی» رئیس ستاد گردشگری شهرداری تهران، «علیرضا جعفری» معاون سرمایه‌گذاری و «مهدی وحیدی» مدیر روابط‌عمومی سازمان میراث فرهنگی استان تهران در مجموعه فرهنگی «اکنون» و در محله اوین برگزار شد یکی از اهداف پیگیری برای ثبت والک پلو را افزایش آگاهی و اطلاع‌رسانی در مورد برداشت بی‌رویه والک در اوایل فصل بهار دانست و افزود: «والک از گیاهان شاخص مناطق کوهستانی است که به دلیل نبود شناخت و فرهنگسازی مناسب در معرض تهدید و برداشت بی‌رویه قرار گرفته است. ثبت ملی والک پلو به‌عنوان غذای ملی شمیران به شناخت و اهمیت این‌گونه گیاهی کمک بسیاری خواهد کرد.»
- برداشت بی‌رویه والک
چیدن گیاه والک از کوه‌های دارآباد، دربند، درکه و... یکی از جاذبه‌هایی است که گردشگران را راهی این منطقه می‌کند. ضرورت ساخت مزارع پرورش و کشت مصنوعی برای کنترل میزان برداشت بی‌رویه والک موضوعی است که معاون اجتماعی و فرهنگی شهردار منطقه یک بر آن تأکید می‌کند. اما چه دلایلی سبب از بین رفتن والک در کوه‌های شمیران شده است؟ دکتر «مجید اسکندری» پژوهشگر گیاه‌شناسی در این‌باره می‌گوید: «متأسفانه طی سال‌های اخیر به دلیل نبود فرهنگسازی در روش برداشت، به گیاهان کوهی آسیب‌های زیادی وارد شد و بسیاری از این‌گونه‌ها با ورود افراد سودجو در معرض نابودی قرار گرفت. افراد محلی و بومی از گذشته طریقه صحیح برداشت والک را می‌دانستند و سعی می‌کردند به گونه‌ای این گیاه را برداشت کنند که به ریشه آسیبی وارد نشود و تا سال‌های آینده در زمین بماند و رشد کند.
اما اخیراً افرادی برای چیدن والک اجیر شدند که این گیاهان را با پیازش از زمین جدا می‌کنند و گیاه دیگر قدرت نخواهد بود بذر بدهد یا دوباره رشد کند. ثبت ملی والک پلو می‌تواند هشداری باشد که اگر این گیاه را از دست بدهیم یکی از میراث طبیعی ناملموس را از دست داده‌ایم.»
- این والک در هیچ کجای دنیا وجود ندارد
والک پلو یکی از غذاهای سنتی و محلی شمیران است. این نوع والک فقط در محدوده جغرافیایی البرز مرکزی رشد می‌کند و به گفته اسکندری در هیچ کجای دیگر دنیا نمی‌توان این نوع والک را پیدا کرد: «تنها محل رویش این نوع والک در کل دنیا، البرز مرکزی است که درحد فاصل قزوین تا طالقان، الموت، ارتفاعات کندوان، جاده چالوس، شهرستانک است و تا لواسانات و اطراف فیروزکوه ادامه دارد. والک در شمال خراسان و همین‌طور در غرب کشور در استان‌های لرستان، کرمانشاه و کردستان می‌روید اما عطر و بوی این والک را ندارند و برای پخت غذاهای دیگر استفاده می‌شود. والک شمیران که در نواحی البرز مرکزی می‌روید طعم و عطر خاصی دارد که برداشت نادرست و بی‌رویه باعث نابودی آن شده است.»
- کشت مصنوعی راه نجات این سبزی کوهی
استقبال از خرید والک در فصل بهار به‌ویژه در تجریش پای سودجویان را به بازار فروش این گیاه کوهی کشانده است؛ به گونه‌ای که معلوم نیست تا چند سال دیگر بتوان آن را در کوه‌های شمیران پیدا کرد. کشت مصنوعی والک یکی از پیشنهادهای شهرداری منطقه یک برای حفظ این‌گونه گیاهی است که اکنون به‌عنوان سبزی اصلی غذای محلی والک پلو استفاده می‌شود. پژوهشگر گیاهان درباره مزرعه‌های پرورش والک می‌گوید: «گیاهان دارویی در منابع طبیعی کشت می‌شوند و این امکان وجود دارد که والک هم به همین شکل کاشته شود. با توجه به آب و هوای شمیران می‌توانیم مزارعی در شمیران یا لواسان در نظر بگیریم و به پرورش والک اختصاص دهیم. چون پیاز والک قابلیت تکثیر دارد و اگر کاشته شود تا چند سال خود به خود برگ می‌دهد. در این صورت هم به حفظ این گیاه کمک کرده‌ایم و هم می‌توان این گیاه را برای فروش عرضه کرد.»
- سیب شمیران
در شمیران درخت‌های مثمر وجود داشته‌اند که اکنون کمتر می‌توان اثری از آنها یافت. سیب شمیران و تهک با نام علمی داغداغان جزو درختانی بودند که اکنون به تعداد انگشت‌شمار در شمیران وجود دارد. در سال‌های اخیر به دلیل تخریب زیستگاه و کاشت کاج و سرو، گونه‌های بومی مانند تهک از بین رفته است. پوست سیب شمیران، چرب و رنگ داخلش کمی متمایل به قرمزی بود. اما به دلیل‌ریز بودن بازار پسند نبود و تکثیر نشد.
- هشدار!
برگ‌های والک، قابل چیدن است. اگر قصد رفتن به کوه و چیدن این گیاه را دارید مراقب باشید به قسمت‌های دیگر والک آسیب نرسانید. چیدن گل، ریشه و پیاز موجب می‌شود این گیاه قدرت بذردهی در فصل آینده را از دست بدهد. لگد مال کردن گیاه توسط گردشگران ناآشنا، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و سودجویی برای فروش والک از دلایل نابودی این گیاه کوهی است. آموزش به محیط‌بانان و گردشگران از کارهای مهم برای حفظ طبیعت است که اسکندری بر آن تأکید می‌کند: «متأسفانه محیط‌زیست برای حفاظت ازگونه‌های متنوع گیاهان فعالیتی نداشته. آماری از گیاهانی که مختص ایران است وجود ندارد و تحقیق خاصی هم صورت نگرفته. وقتی با محلی‌های شمیران صحبت می‌کنیم به وضوح می‌گویند که با راهسازی، تخریب و ساخت‌وساز و... خیلی ازگونه‌های گیاهی که به‌عنوان دارو استفاده می‌شد کم شده یا از بین رفته است.
ریواس، کنگر، تره کوهی، بوم گاردیا (جنبه زینتی دارد) وگونه‌ای آویشن که در مناطق شمالی تهران و لواسان رشد می‌کنند از گیاهانی هستند که نیاز به حفاظت بیشتری دارند و در خطر از بین رفتن هستند. برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای محیط‌بانان با هدف آشنایی با گیاهان کوهی از کارهایی است که برای حفاظت از گیاهان باید به‌طور جدی پیگیری شود. با توجه به اینکه کوه‌های شمیران از جاذبه‌های گردشگری این منطقه است پیشنهاد می‌شود شهرداری در مبادی مسیرهای کوهنوردی تابلوهایی، نصب و اطلاع‌رسانی کند که این‌گونه گیاه والک در هیچ کجای دیگر دنیا وجود ندارد و در معرض تهدید است. به‌طور حتم با فرهنگسازی و بالابردن آگاهی، اغلب گردشگران و کوهنوردان در حفاظت از طبیعت کوهستان همراه می‌شوند. اکثرگونه‌های گیاهی مانند والک انحصاری ایران هستند. به همین دلیل ارزشمندند و ما وظیفه داریم که از آنها به‌عنوان میراثی برای آیندگان حفاظت کنیم.»