همشهری آنلاین_فاطمه عسگرنیا: مساجدی که در رهگذر تاریخ، مامن و محفلی برای دورهمی‌های مردم هر محله بوده و قدیمی‌های پایتخت خاطرات تلخ و شیرین زیادی در آنها دارند. به بهانه روز جهانی مساجد، سری به این مساجد قدیمی زدیم تا در کنار مرور تاریخ و گذشته‌شان پای روایت‌های شنیدنی و خواندنی اهالی درباره آنها بنشینیم.
- مسجد کوکب‌الحاجیه /کوچک‌ترین مسجد منطقه ۱۱
درست است که همیشه بزرگی و ابهت مساجد در کنار معماری ایرانی و اسلامی به کار رفته در ساخت آنها مورد توجه همگان است، اما در منطقه ۱۱ شهرداری تهران کوچک‌ترین مسجد منطقه هم جذابیت‌های زیادی برای اهالی دارد. این مسجد به مسجد کوکب‌الحاجیه در محله امیریه مشهور است. کوچک است، اما باصفا و پربرکت. مسجدی که بانی‌اش زنی خیّر بوده به نام کوکب‌الحاجیه. قدمتش به سال ۱۳۲۵ می‌رسد و در آستانه ۷۱ سالگی است. گرچه
سن و سال زیادی دارد، اما این روزها همزیستی‌اش با جوان‌های محله باعث شده تا رنگ و لعابی زیبا داشته باشد و به یکی از فعال‌ترین و پر رونق‌ترین مساجد منطقه و محله تبدیل شود. همه مسجد در ۴۷مترمربع فضا خلاصه می‌شود. محرابش در کنار در ورودی است و منبرش روبه‌روی در و تزیینات داخل مسجد حال و هوای آن را متفاوت کرده است. زمین این مسجد در سال ۱۳۲۵ توسط کوکب‌الحاجیه خانم اهدا می‌شود. این خانم وقتی می‌بیند در محله مسجدی برای اقامه نمازجماعت نیست، بخشی از حیاط خانه‌اش را به این کار اختصاص می‌دهد و بعد از فروش ملک به فردی به نام آقای احقاقی، در سند قید می‌کند که این بخش باید به مسجد تبدیل شود. خریدار خانه هم به قولش عمل و با تبدیل این محل به مسجد آن را ماندگار می‌کند.
با ساخت مساجد و حسینیه‌های بزرگ در محله، کم‌کم اهالی محل این مسجد را فراموش می‌کنند تا جایی که بخش زیادی از دیوارهایش می‌ریزد و کم‌کم در آن بسته می‌شود. مسجد کوکب‌الحاجیه کم‌کم فرسوده می‌شود و جز رفت‌وآمد هرازگاهی برخی پیرزن و پیرمردهای محله در آن‌کاری صورت نمی‌گیرد تا اینکه ۷ـ ۸ نفر از بچه‌های محله با هم تصمیم می‌گیرند مسجد را بازسازی و احیا کنند. «مهدی مدبری» یکی از این جوان‌هاست: «۱۵ سال پیش بود که ۸ نفر از بچه‌های محله تصمیم گرفتند هیئتی را در محله راه‌اندازی کنند. وقتی دور هم جمع شدیم و این هیئت شکل گرفت نامش را محبان‌المهدی گذاشتیم. اوایل برنامه‌های هیئت هفتگی و نوبتی در خانه یکی از این بچه‌ها اجرا می‌شد.
کم‌کم به فکر تأمین جایی برای هیئت افتادیم. تا اینکه در میان همه جست‌وجوها به این مکان رسیدیم و با اصرار زیاد متولیان وقت را که از اهالی بودند و کلید مسجد در اختیارشان بود راضی کردیم که این محل را در اختیار ما قرار دهند. هرچند کسی به ما برای تحویل مسجد اعتماد نمی‌کرد، اما سرانجام با پافشاری و اصرار ما قانع به انجام این کار شدند. کلید را گرفتیم و شروع به بازسازی آن کردیم آن هم با پول‌های توجیبی خودمان؛ بچه‌هایی که آن روزها همه محصل و مجرد بودند و عملاً درآمدی نداشتند، اما عشق به هیئت محبان‌المهدی باعث شد که هیچ‌کس از ادامه راه نترسد و با تمام قوا ادامه دهد. حاصلش هم امروز این مسجد زیبا است.»
دیوار کنار محراب برای بچه‌های محله خاص است. دیواری که با ۳ کاشی قدیمی از حرمین نجف و کربلا زینت یافته است. مدبری می‌گوید: «این کاشی‌ها که از کاشی‌های قدیمی حرم امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع) و حضرت موسی بن جعفر(ع) است به این مسجد اهدا شده است.» وجود این یادگاری‌هاست که به قول بچه‌های مسجد، حال و هوای آن را همیشه کربلایی کرده است.
- مسجد مظهری /شاهکار بزرگ استاد لرزاده
مسجدی مظهری راوی تاریخ دیروز و امروز است. در و پنجره‌های چوبی و قدیمی مسجد حکایت از عمر طولانی‌اش دارند. مسجد مظهری که باید آن را یکی از شاهکارهای معماری استاد لرزاده دانست، بنایی گرد و زیبا دارد که هنر معماری به کار رفته در آن چشم هر بیننده را در نگاه نخست جذب خود می‌کند. ۵ ستون گرد و محکم گرداگرد محراب زیبا حکایت از اقتدار این مسجد قدیمی دارد. مسجدی که آنقدر قدمت دارد که بتوانیم از آن به‌عنوان بخشی از هویت محله نام ببریم. کتیبه‌های زیبای مسجد در ورودی و خروجی مسجد حکایت از هنر زیبای معماری ایرانی و اسلامی در آن دارد. مسجدی که از سال ۱۳۲۸ ساخته شده و روزگار تلخ و شیرین محله را به چشم دیده، از مبارازت مردمش در دوران طاغوت گرفته تا پشتیبانی اهالی از جبهه‌های جنگ.
مسجد مظهری، هنوز هم با اقتدار تاریخی‌اش در خیابان قزوین سرپا ایستاده است. زمین مسجد، به گفته اهالی محله، در سال ۱۳۲۸ از سوی فردی به نام مظهری اهدا شد و کار ساختش را به استاد حسین لرزاده سپرد تا یکی دیگر از زیباترین مساجد تاریخی ایران به عرصه بیاید. به گفته «نصرالله حدادی»، تهران‌شناس، که از آن به‌عنوان یکی دیگر از شاهکارهای تاریخی مسجدسازی لرزاده یاد می‌کند، این مسجد از جمله مساجدی است که محراب آن استهلاک و انحرافی ندارد. حدادی می‌گوید: «یکی از ویژگی‌های این مسجد قرار گرفتن کامل شبستان در زیر گنبد آن است، موضوعی که اجازه می‌دهد نمازگزاران با توجه به اینکه مسجد به سمت منبر ساخته شده بدون اینکه به سمت جنوب غربی بایستند، مستقیم مقابل محراب مشغول نماز شوند.»
همه مساجد ساخته دست لرزاده این‌گونه است؛ محراب مساجدش را مطابق با خانه خدا می‌سازد. حدادی می‌گوید: «در کل سال، دو روز وقتی آفتاب بر خانه خدا می‌تابد سایه‌ای دیده نمی‌شود. استاد لرزاده هم در ساخت مساجدش این دو روز را برای ساخت محراب‌ها ملاک قرار داده تا مساجد مطابق کعبه باشد.»
هرچند زیبایی معماری مسجد مظهری از ویژگی‌های شاخصی است که نصرالله حدادی دائم در لابه‌لای حرف‌هایش بدان اشاره می‌کند، اما اجرای طرح بازسازی مسجد از گلایه‌های بارز اوست: «استاد لرزاده همه مساجدش را به سمت جنوب غربی می‌ساخت، این‌گونه بود که ورودی مسجد از جبهه جنوب‌شرقی بود و خروجی آن از جبهه شمال غربی و همه افراد حتی آنها که عذر داشتند می‌توانستند در مسجد تردد کنند، اما در این مسجد بعد از مسقف کردن حیاط، دیگر از این شاخصه مسجد ردی به جا نمانده است.»
این مسجد یکی از مساجد بنام و فعال در دوران مبارزات انقلاب است. شاید یکی از علت‌های آن نوع معماری خاص مسجد باشد که به مبارزان اجازه می‌داده تا در آن سنگر بگیرند. نقشه پیچ در پیچ راه‌پله‌های قدیمی مسجد حکایت از این ویژگی دارد.
- مسجد خاتم الانبیاء(ع) /یک قرن همنشینی با مسجد سنگی
مسجد خاتم‌الانبیا(ص) که از قدیم‌الایام به نام مسجد سنگی شهرت دارد در خیابان ری واقع شده است. مسجدی که به گفته اهالی، قدمتش به یک قرن پیش (در دوران قاجار) می‌رسد. این مسجد نبش کوچه قائم‌مقامی قرار دارد و معماری زیبا و منحصربه‌فردش در نگاه نخست، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. قدمت و نام و آوازه‌اش از یک سو و جامعیت برنامه‌های دینی و فرهنگی و اجتماعی‌اش از طرف دیگر دست به دست هم داده تا این مسجد هم از سوی اهالی محله و هم از سوی عابرانی که گذرشان به این مسجد قدیمی می‌افتد، همواره مورد توجه و اقبال قرار بگیرد.
جلوه مسجد از بیرون خیره‌کننده است؛ بنای چند وجهی این مسجد برگرفته از طرح‌ها و معماری‌های قدیمی اسلامی است. وارد حیاط که می‌شویم، بعد از آن حوض چندضلعی زیبا که هنگام اذان نمازگزاران گرداگردش به گرفتن وضو مشغول می‌شوند، دیوارهای مزین‌شده به آجرهای قطور و نمای سنگی‌شکل آن چشمنوازی می‌کند. مسجدی که دارای دو گنبد است و گلدسته‌های سر به فلک کشیده‌اش آدم را یاد مساجد تاریخی در یزد می‌اندازد. برای رفتن به درون مسجد باید از زیر تابلو کاشیکاری شده‌ای که بر آن نوشته شده «ادخلوها بسلام امنین» رد شوی.
قبل از اینکه بنای جدید مسجد احداث و تابلوی مسجد خاتم‌الانبیا(ص) بر پیشانی آن نصب شود به مسجد سنگی شهرت داشت، البته هنوز هم بیشتر اهالی به همین نام آن را می‌خوانند. «شکرالله محمدی»، یکی از اهالی قدیمی محله، وقتی تاریخچه‌اش را برایمان ورق می‌زند می‌گوید این مسجد بیش از ۴۰ سال قبل از انقلاب قدمت داشته است، مسجدی که بنایش به دست خیّران و اهالی محله گذاشته می‌شود. او درباره اینکه چرا به این مسجد، مسجد سنگی می‌گویند این‌طور توضیح می‌دهد: «به کار بردن قلوه‌سنگ‌های بزرگ در قسمت پایین دیوارهای مسجد باعث شد تا این مسجد به نام مسجد سنگی شهرت یابد.»
به گفته او، البته همان‌طور که در قدیم مرسوم بود و کنار هر مسجد حمامی هم وجود داشت، آن حمام هم به نام حمام سنگی شهرت می‌گیرد تا اینکه چند سال پیش (سال ۷۴) وقتی پروژه بزرگراه قرار بود اجرا شود، شهرداری حمام و مسجد را یکی می‌کند و این بنای جدید را می‌سازد.
- مسجد امام رضا(ع) /محفل گرم بچه‌های محله
نام مسجد امام رضا(ع)، مسجدی قدیمی در منطقه ۱۱، برای اهالی خیابان کمالی و چهارراه لشکر آشناست. مسجدی زیبا که درِ آن به روی همه باز است، از بچه‌های قد و نیم‌قد محله گرفته تا جوان‌ها و پا به سن گذاشته‌ها. البته تفاوت این مسجد با مساجد دیگر مربوط به اولویتش در پذیرش بچه‌هاست، بچه‌هایی که قرار است در آینده امور مسجد را در دست بگیرند، مانند همین جوان‌هایی که امروز در رأس کارند و از کودکی در مسجد برای همین کار تربیت شده‌اند.
برای ورود به این مسجد قدیمی لازم است به رسم ادب دست بر سینه گذاشته و صلوات خاصه امام رضا(ع) را که بر روی تابلوی بزرگی در وردی آن نصب شده قرائت کنی. وارد مسجد که می‌شویم دالان شش‌ضلعی با سقف گنبدی گچبری‌شده و دیوارهای دارای طاقچه‌های گنبدی شکل و زینت‌یافته با گلدان‌های شمعدانی در آنها چشمنوازی می‌کند؛ ورودی زیبایی که ریشه در معماری اصیل ایرانی اسلامی دارد و حکایت معماری مساجد تاریخی را برایمان روایت می‌کند. از این دالان که می‌گذریم به حیاط کوچک مسجد می‌رسیم، همانجایی که حوض هشت‌ضلعی و زیبای مسجد با آب‌نمای سنگی مزین به طرح‌های اسلامی قرار دارد.
دور تا دور این حوض زیبا به وقت اذان پر از نمازگزارانی است که با گرفتن وضو خود را برای اقامه نماز و ورود به مسجد آماده می‌کنند. روبه‌روی همین حوض زیبا تصویر ۱۷ شهید مسجد نصب شده، شهدایی که روزی روزگاری در این مسجد رفت‌وآمد داشته‌اند و با صلوات و دعای خیر اهالی بوسه بر قرآن زدند و راهی جبهه‌های حق علیه باطل شدند. بعد از نثار صلوات به روح پاک این شهدا وارد حیاط اصلی مسجد می‌شویم، حیاطی بزرگ که زیر سایه ۲ چنار کهنسال مسجد صفایی پیدا کرده است. گل و گلدان سرسبز آویزان در حیاط حکایت از عشقی دارد که اهالی مسجد بدان دارند.
مسجد امام رضا(ع) یکی از مسجدهایی است که سنت عقیقه را احیا کرده است. سنت عقیقه (قربانی کردن به مناسبت تولد نوزاد و غیره) یکی از سنت‌های دین ماست که متأسفانه در جامعه کمرنگ شده، اما در مسجد امام رضا(ع) با احیای این سنت حسنه هم زمینه برای عمل به آن توسط مردم علاقه‌مند فراهم شده، هم از این رهگذر دست نیازمندان گرفته می‌شود.
صندوق قرض‌الحسنه مسجد هم حدودا سی‌ساله است، گرچه سرمایه چندانی ندارد، اما توانسته در این سال‌ها گره‌هایی را از دست نیازمندان محل باز کند.
- مسجد میرزا صالح /مسجد مشهور پامنار
محله پامنار تهران یکی از محله‌های قدیمی این شهر است که روایت‌های تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است. این محله از بعد مذهبی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و مسجد پامنار یکی از زیباترین یادگارهای مذهبی ـ تاریخی در این محله است. همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان با اقلیت‌های مذهبی در محله پامنار هم زبانزد بوده است. از میان عبادتگاه‌های مسلمانان در این محله می‌توان به همین مسجد
میرزا صالح ـ مسجد پامنار ـ اشاره کرد. این مسجد بیشتر به خاطر مناره قدیمی و زیبایش مشهور است.
مسجد و مدرسه میرزاصالح که بعدها به مسجد پامنار شهرت یافت و یادگاری از قرن سیزدهم است، در خیابان امیرکبیر، خیابان پامنار واقع شده است. از لحاظ موقعیت جغرافیایی این مکان در نزدیکی مراکزی مانند مسجد ارک و مجتمع تجاری امین‌حضور و ایستگاه اتوبوس چهارراه سیروس و رستوران مسلم و کاخ گلستان قرار گرفته است.
محوطه مناره پامنار که متصل به مسجد است، در نتیجه احداث خیابان آسیب دیده است. روکار کاشی فیروزه‌ای این بنا با حاشیه متوازی تزیین شده و برای گردشگران داخلی و خارجی قابل توجه است. این مناره در سال ۱۳۳۴ خورشیدی با شماره ۴۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قدیمی‌های محله می‌گویند اسم و نشان محله پامنار از وجود همین مناره گرفته شده است. آنها توجه خاصی به این مسجد دارند و می‌گویند این مسجد در دوره پهلوی دوم چنان فرسوده بود که از رونق افتاد، اما آیت‌الله میرزا محمد مجتهد تهرانی ثقفی مسجد جدیدی را در بخش جنوبی آن بنا می‌کند و نام مسجد را ثقفی می‌گذارد، اما ابهت منار زیبای قدیمی باقی مانده باعث می‌شود تا همچنان این مسجد را مسجد پامنار بنامند.
سیاسیون زیادی در دوره‌های مختلف در این مسجد رفت‌وآمد داشته‌اند که از جمله آنها می‌توان پدر همسر امام خمینی(ره)، مرحوم آیت‌الله ثقفی، اشاره کرد. بنا به سخن کسانی که تولیت این مسجد را در زمان‌های گذشته برعهده داشته و به اعتقاد برخی از کارشناسان، عقد حضرت امام(ره) نیز در همین مسجد منعقد شده است. محله پامنار به‌ویژه در سال‌های نهضت ملی شدن نفت، به دلیل سکونت آیت‌الله کاشانی در آن محله و آمد و شد خواص و عوام به آنجا، به یکی از کانون‌های مهم سیاسی تبدیل شد و شهرت بسیار یافت.