همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاده: اگرچه برخی از رسوم عزاداری علاوه برآبادی‌های شمیران در محله‌های تهران و دیگر نقاط هم رایج بود اما این میان برخی رسم‌ها با تاریخ کهن شمیران گره خورده و هنوز هم با فرا رسیدن ایام سوگواری سرور وسالار شهیدان به سبک و سیاق گذشته اجرا می‌شود. اگر از مراسم نخل‌گردانی بگذریم که دیگر به یکی از نمادهای مشهور عزاداری شمیران تبدیل شده، به برخی رسوم ویژه شمیرانی‌ها در این ایام کمتر پرداخته شده است. اکنون که به روزهای پایانی ایام سوگواری محرم و صفر رسیده‌ایم برخی از رسوم عزاداری ویژه شمیرانی‌ها در این ایام را مرور کرده‌ایم.
- ماه صفر و مراسم ویژه در تکیه آقا
روزهای پایانی ماه صفر چراغ تکیه قدیمی محله حصاربوعلی روشن است. ۱۰ روز پایانی ماه صفر مجلسی منحصربه‌فرد در محله حصاربوعلی برگزار می‌شود که در دیگر محله‌های شهر مانند ندارد. اهالی حصاربوعلی که ایام سوگواری محرم و صفر در تکیه پایین و هیأت‌های محله برای سرور وسالار شهیدان عزاداری کرده‌اند، ۱۰ روز پایانی صفر را در تکیه بالا دور هم جمع می‌شوند تا رسم هر ساله روزهای پایانی صفر را اجرا کنند.
تکیه بالا یا به قول اهالی حصار بوعلی «تکیه آقا» با مراسم عزاداری امام دوم شیعیان در دهه پایانی صفر پیوند خورده است. مراسم روزهای پایانی صفر در تکیه بالا بیش از چند دهه در حصاربوعلی قدمت دارد. «علیرضا زمانی» تهرانشناس می‌گوید: «اگرچه چراغ تکیه آقا در دیگر روزهای سال هم برای برگزاری مجالس مذهبی و هیأت‌های عزاداری روشن می‌شود ولی ۱۰ روز پایانی صفر و به‌ویژه مراسم سالروز وفات امام حسن مجتبی(ع) در این تکیه حال و هوای دیگری دارد.
در روزهای پایانی صفر، مراسم اربعین حسینی و سوگواری برای سیدالشهدا(ع) در همه حسینیه‌ها و تکایای تهران مرسوم است. در حالی که تکیه آقا در محله حصاربوعلی نخستین تکیه شمیران و تهران به شمار می‌رود که براساس وقفنامه‌اش در ۱۰ روز پایانی صفر میزبان برگزاری مراسم عزاداری امام حسن(ع) است.» ارادت اهالی حصاربوعلی به امام دوم شیعیان و برگزاری این مراسم خاص در تاریخ و هویت این محله ریشه دارد. زمانی ادامه می‌دهد: «ریشه برگزاری این مراسم را باید در وقفنامه خاص این تکیه جست‌وجو کرد.
وقتی کامران‌میرزا فرزند ناصرالدین‌شاه باغی وسیع در محدوده روستای کهن حصاربوعلی خرید، در شمال محله حصاربوعلی هم تکیه‌ای برای برگزاری مراسم عزاداری ایام محرم و صفر بنا کرد. او ارادت ویژه‌ای به امام حسن(ع) داشت و از آنجایی که در تکیه پایین حصاربوعلی مراسم تاسوعا و عاشورا پرشور برگزار می‌شد، تکیه تازه تأسیس محله را برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسن(ع) وقف کرد. اهالی حصاربوعلی هم براساس وقفنامه در عمر بیش از صد ساله این تکیه، ۱۰ روز پایانی صفر را به برگزاری مراسم عزاداری امام دوم شیعیان اختصاص می‌دهند.»
- رسم ریشه‌دار رستم‌آبادی‌ها
در میان رسوم خاص شمیرانی‌ها در ایام سوگواری محرم و صفر، رسم حرکت دسته‌های عزاداری از تکایای قدیمی به سوی آرامگاه‌ها و مزار بزرگان رسمی ریشه‌دار است. این مراسم محرم هر سال درآبادی‌های کهن دارآباد و دربند برگزار شده و اهالی رستم‌آباد و اختیاریه هم به رسم دیرین پیشینیان خود حرکت دسته‌های عزاداری تا مزار بزرگان محله را از یاد نبرده‌اند.
بیش از چند دهه است که در محله رستم‌آباد دسته‌های عزاداری مراسم ظهر عاشورا را در آرامگاه حاج آخوند رستم‌آبادی به پایان رسانده‌اند و این رسم هنوز هم با همان سبک و سیاق در رستم‌آباد اجرا می‌شود. «محمدرضا شریفی» یکی از اهالی قدیمی رستم‌آباد درباره این مراسم می‌گوید: «آبادی رستم‌آباد به ۳ بخش رستم‌آباد بالا، میان ده و رستم‌آباد پایین تقسیم می‌شد و هر بخش ازآبادی هم مسجد یا تکیه‌ای مخصوص به خود داشت. مسجد اعظم رستم‌آباد در پایین ده که امروز با نام مسجد شهید شاه‌آبادی شناخته می‌شود، درآبادی محوریت داشت و دسته‌های عزاداری پس از شروع مراسم در مسجد خود به سمت این مسجد حرکت می‌کردند. ظهر عاشورا دسته عزاداری رستم‌آبادی‌ها راهی قبرستان قدیمی رستم‌آباد و آرامگاه حاج آخوند رستم‌آبادی می‌شد.»
اگرچه دیگر از قبرستان قدیمی رستم‌آباد نشانی باقی نمانده است اما این مراسم قدیمی هنوز هم در رستم‌آباد اجرا می‌شود. شریفی ادامه می‌دهد: «ملامحمدعلی بن ملاعزیز معروف به حاج آخوند رستم‌آبادی از علمای فاضل تهران، امام جماعت مسجد اعظم و یکی از واقفان و نیکوکاران بزرگ‌آبادی بود. هنوز هم ظهر عاشورا به رسم چند ده ساله رستم‌آباد، دسته عزاداری محله راهی آرامگاه این عالم نیکوکار در حاشیه خیابان تسلیمی می‌شود.»
- دارآبادی‌ها و عزاداری بر مزار سیدی پرهیزگار
عزاداری در مزار سیدی فاضل و پرهیزگار از رسم‌های کهن عزاداری ایام سوگواری محرم و صفر در دارآباد است. این رسم هم مثل مراسم رستم‌آبادی‌ها با حرکت دسته عزاداری به آرامگاه یکی از بزرگان محله برگزار می‌شود و البته قدمتی نزدیک بیش از یک قرن دارد. محوطه‌ای پردار و درخت در دل خیابان سباری، بیش از چند دهه میزبان برگزاری این مراسم در ظهر عاشورا بوده است. در میان چنارهای کهنسال به جا مانده از روزگار گذشته محله، سنگ قبری ساده و محقر وجود دارد که آرامگاه شخصیتی فاضل و مورد احترام اهالی دارآباد است.
«سید جوز درختی» برای همه دارآبادی‌ها نامی آشناست و آرامگاهش در زمین‌های معروف به «جوز درختک» یادآور خاطره برگزاری مراسم عزاداری ظهر عاشورا. زمانی می‌گوید: «حرکت دسته‌های عزاداری از دل‌آبادی تا مزار یکی از بزرگان و علمای فاضل از رسم‌های عزاداری شمیرانی‌هاست. در دارآباد هم این رسم بیش از چند دهه قدمت دارد و چند نسل از دارآبادی‌ها مراسم ظهر عاشورا را با عزاداری در آرامگاه سید جوز درختی برگزار کرده‌اند. علاوه بر دارآبادی‌ها، نیاورانی‌ها و اهالی کاشانک هم ظهر عاشورا از سید جوز درختی یاد می‌کردند و دسته عزاداری را به سمت آرامگاه این شخصیت فاضل حرکت می‌دادند.» زمانی ادامه می‌دهد: «سید ابوطالب جوزی شخصی مورد وثوق بود و میان‌آبادی‌های شمیران به سید جوز درختی هم شهرت داشت. مشهور است که اهالی به کرامات این شخصیت فاضل باور داشتند و دست‌کم از اواخر دوره قاجار مراسم عزاداری ظهر عاشورا در محل آرامگاه او برگزار شده است.»
طی چند سال اخیر هم در مسیر حرکت دسته‌های عزاداری دارآبادی تغییراتی ایجاد شده و اهالی نماز ظهر عاشورا را در مزار گلزار شهدای محله اقامه می‌کنند. هرچند رسم حرکت دسته‌های عزاداری به گلزار شهدا در دیگر محله‌های شمیران هم دیده می‌شود. مثل عزاداران شرق شمیران که هنوز هم ظهر تاسوعا به سوی آستان مقدس امامزاده علی اکبر(ع) چیذر و مزار شهدا حرکت می‌کنند.»
- مسجدی که در عزای امام حسین(ع) سبزپوش می‌شود
محرم و صفر را با رخت سیاه به تن عاشقان اباعبدالله‌الحسین(ع) و سیاهپوش کردن مساجد، هیأت‌ها و خیابان‌های شهر می‌شناسیم. اینجا در یکی از مساجد قدیمی ولنجک کمی شرایط متفاوت است. محرم که از راه می‌رسد و تمام خیابان‌های شهر سیاهپوش می‌شود، جوانان و موسفیدان مسجد سادات ولنجک شانه به شانه هم در و دیوار این مسجد قدیمی شمیران را با پارچه‌های سبز می‌پوشانند. حتی منبر چوبی ۳ پله مسجد هم که قدمتی به اندازه عمر این مسجد خاطره‌انگیز دارد سبزپوش می‌شود. این رسم متفاوت یادگار نیاکان ولنجکی‌هاست؛ رسمی که بیش از چند دهه قدمت دارد و هر سال با فرا رسیدن ایام سوگواری سرور وسالار شهیدان با مشارکت اهالی محله اجرا می‌شود.
در جست‌وجو برای علت اجرای این رسم به نامی می‌رسیم که در قرآن وقفی موجود در مسجد نوشته شده است. در حاشیه این قرآن قدیمی نام «سید اسماعیل» با خطی خوش نگاشته شده است. زمانی می‌گوید: «رسم خاص مسجد سادات ولنجک ریشه در وصیت فردی به نام سید اسماعیل دارد؛ یکی از سادات ولنجک که وصیت کرده بود هر سال با فرا رسیدن ایام سوگواری محرم و صفر به احترام سادات، مسجد قدیمی‌آبادی سبزپوش شود.
از وصیت سید اسماعیل حدود یک قرن می‌گذرد اما جالب اینجاست که وصیت او همچنان پابرجاست و اهالی محله هر سال در ایام سوگواری، مسجد سادات ولنجک را با همکاری یکدیگر سبزپوش می‌کنند. علاقه به سادات در دیگر رسوم رایج هنگام عزاداری محرم و صفر در این مسجد دیده می‌شد. بزرگ‌ترها گاهی از پارچه‌های سبز برای کودکان لباس می‌دوختند تا در روزهای تاسوعا و عاشورا کودکان هم به احترام سادات لباس سبز به تن کنند.»
- روضه‌خوانی رفتگران در مسجد شیخ علی
یکی دیگر از عزاداری‌های خاص شمیران در یکی از مساجد کوچک‌آبادی دزاشیب برگزار می‌شد. مسجد کوچک شیخ علی که هنوز هم در دل محله حکمت میزبان مجالس مذهبی اهالی محله است، برای چند دهه میزبان یکی از عزاداری‌های منحصربه‌فرد در ایام سوگواری‌سالار شهیدان بود. مسجد شیخ علی در واقع نمازخانه‌ای کوچک و کاهگلی بود که یک قرن پیش، شیخ علی شریعتمدار روحانی برجسته‌آبادی، آن را گوشه‌ای از باغ وسیع خود بنا کرد.
پیش از ساخت آن مسجد کوچک، ساکنان‌آبادی نماز یومیه خود را در گوشه‌ای از همین باغ وسیع به این روحانی فاضل اقتدا می‌کردند. پس از درگذشت شیخ علی شریعتمدار و توسعه ساخت‌وسازها درآبادی‌های شمیران، مسجد کوچکی که او با دست‌های خود بنا کرد باقی ماند و هنوز هم‌محل اجتماع اهالی محله است. هرچند دیگر خبری از بنای اولیه مسجد نیست و اهالی سال ۱۳۷۲ مسجد خاطره‌انگیز محله را بازسازی کرده‌اند.
مسجد شیخ علی به مسجد رفتگران هم معروف است. این نام به یکی از رسوم قدیمی که چند دهه در این مسجد پابرجا بود اشاره دارد. زمانی می‌گوید: «با فرا رسیدن ایام سوگواری محرم، رسمی خاص و منحصربه‌فرد در مسجد شیخ علی برگزار می‌شد. رفتگران از چند روز مانده به محرم در مسجد شیخ علی جمع می‌شدند و این مسجد کوچک را برای برگزاری مراسم عزاداری آماده می‌کردند. آنها صفر تا صد مراسم عزاداری از روضه‌خوانی تا نوحه و... را خودشان برعهده داشتند. به همین دلیل مسجد شیخ علی به مسجد رفتگران هم شهرت پیدا کرد. هرچند پس از درگذشت یکی از بزرگان هیأت، دیگر نشانی از برگزاری این رسم قدیمی در مسجد شیخ علی وجود ندارد.»
- رسم حلواپزان در حسینیه قلهک
یکی از رسوم خاص قلهکی‌ها در مراسم سوگواری محرم و صفر، رسم حلواپزان در تاسوعا و عاشوراست. رسمی که البته از دوره قاجار مرسوم شده و به جز حسینیه قلهک در حسینیه کربلایی‌های چهارراه گلوبندک هم بیش از چند دهه قدمت دارد. زمانی می‌گوید: «عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من به نذری‌هایی که اعیان و رجال در ایام محرم و صفر می‌دادند اشاره کرده.
مستوفی در بخشی از این کتاب آورده است که خواهران کوچک ترش در روز اربعین حسینی حلوا می‌پختند و میان عزاداران توزیع می‌کردند. همچنین او در این کتاب از مراسم حلواپزان در چهارشنبه آخر صفر هم گفته است. نذری که به دلیل قیام مختار ثقفی به خونخواهی اباعبدالله الحسین(ع) چهارشنبه آخر صفر میان تهرانی‌ها رایج شده بود.» زمانی ادامه می‌دهد: «رسم حلواپزان در ایام سوگواری محرم و صفر که از دوره قاجار رواج پیدا کرد، اکنون در ۲ نقطه تهران اجرا می‌شود.
علاوه بر مراسم حلواپزان در مجاورت حسینیه کربلایی‌ها در چهارراه گلوبندک، کمتر کسی از اجرای این مراسم در قلهک خبر دارد. در حسینیه قلهک که قدمتش به دوران قاجار برمی‌گردد، مثل دیگر تکایای شمیران نخلی وجود دارد که بانوان از روز تاسوعا تا عاشورا مراسم حلواپزان را کنار این نخل اجرا می‌کنند. روز عاشورا و پس از خواندن زیارت عاشورا، حلوای نذری میان عزاداران حسینی توزیع می‌شود.»
- ظهر عاشورا در همه خانه‌ها باز است
نشانی یکی از رسم‌های خاص عزاداری شمیرانی‌ها را باید در روستای ناصرآباد جست‌وجو کرد؛ رسمی منحصربه‌فرد در برپایی عزای سیدالشهدا(ع) که همه اهالی روستا در اجرای آن مشارکت دارند. رسمی که از نیاکانشان به ارث رسیده و هر سال پرشورتر از گذشته برگزار می‌شود. ظهر عاشورا از هر خانه ناصرآباد عطر نذری بلند می‌شود و در پسکوچه‌های‌آبادی می‌پیچد. در همه خانه‌ها باز است و انگار سفره‌ای پربرکت به اندازه تمام روستا برای پذیرایی از عزاداران پهن شده است. ظهر عاشورا در آشپزخانه مسجد روستا خبری از پخت وپز غذای نذری نیست. اهالی در خانه‌های خود غذا می‌پزند، در خانه را به روی عزاداران باز می‌کنند تا همه اهالی در اطعام عزاداران پس از مراسم ظهر عاشورا نقش داشته باشند.
ناصرآبادی‌ها یک غذای نذری خاص هم دارند. اگر روز عاشورا گذرتان به ناصرآباد افتاده باشد، حتماً عطر خاص غذای «هفت لقمه» هم به مشامتان رسیده است. ناصرآبادی‌ها برای پذیرایی عزاداران با هفت لقمه، ۷ نوع غذای متخلف را با هم ترکیب می‌کنند. در گوشه‌ای از بشقاب قرمه‌سبزی، در گوشه‌ای دیگر قیمه و... ترکیبی خاص می‌سازد که برای ناصرآبادی‌ها عطر و طعمی آشنا دارد و یادآور شور عزاداری‌های روز عاشوراست.