همشهری آنلاین_شقایق عرفی‌نژاد: درباره قدمت و منشأ تعزیه در تهران با «اسماعیل مجللی»، پژوهشگر تعزیه، صحبت کرده‌ایم. او کارشناس ارشد ادبیات نمایشی و تعزیه‌خوان است. پایان‌نامه‌هایش در ۲ مقطع لیسانس و فوق‌لیسانس با موضوع تعزیه بوده و ده‌ها مقاله در این زمینه نوشته است. ۲ کتاب «شبیه‌نامه» و «مجلس‌نامه غم» را هم درباره تاریخچه تعزیه به نگارش درآورده است.
تعزیه از چه عناصری ترکیب شده است؟
ذات تعزیه شامل ۳ هنر ادبیات، موسیقی و نمایش است که با اجتماع این ۳ هنر در هنر چهارمی به نام معماری (تکیه) هنر جدیدی با عنوان شبیه‌خوانی شکل گرفته به نحوی که اگر هریک از ۳ هنر فوق را حذف کنیم دیگر با واژه‌ای به نام تعزیه و شبیه‌خوانی مواجه نخواهیم بود.
شکل‌گیری تعزیه دقیقاً مربوط به چه دوره‌ای است؟
در مورد تاریخچه این هنر اظهارات بسیاری شده است. برخی در یک جمله کوتاه گفته‌اند که تاریخ پیدایش این هنر معلوم نیست و با این یک جمله بار سنگینی را از دوش خود برداشته و خیال مخاطبان را به‌طور کامل بابت همه چیز راحت کرده‌اند و انگیزه‌ای برای کند و کاو سایر پژوهشگران باقی نگذاشته‌اند. عده‌ای هم پیدایش این هنر را به افسانه و اسطوره‌ها، به‌خصوص سیاوش، مرتبط کرده‌اند و برخی دیگر خاستگاه آن را به دوران معصومین و حتی دقایقی پس از شهادت امام حسین(ع) مرتبط دانسته‌اند و برخی دیگر دوران صفویان را آغاز پیدایش شبیه‌خوانی اعلام کرده‌اند. البته این اظهارات بیشتر بر اساس تحقیقات میدانی و اطلاعاتی که اغلب آنها را از زبان شبیه‌خوانان شنیده‌اند، اعلام شده و هیچ‌گونه پایه و اساس علمی برای اثبات این نظریات بیان نشده است.
نظر شما چیست؟
پیدایش شبیه‌خوانی را با استناد به تاریخ هنر و ادبیات ایران به آسانی می‌توان دریافت. همه ما در این موضوع اتفاق نظر داریم که دوران طلایی و اوج هنر شبیه‌خوانی را باید در دوره قاجار سراغ گرفت. من می‌گویم دوره قاجار نه تنها دوره اوج و شکوفایی این هنر بوده، بلکه اصلاً دوران شکل‌گیری این هنر به حساب می‌آید و صفر تا صد تعزیه درست در این دوره شکل گرفت و در همین دوران به اوج و رونق و شکوفایی رسید و در نهایت در همین دوران دچار افول شد.
ولی گزارش‌هایی از سفرنامه‌نویسان داریم که برگزاری تغزیه در دوران صفویه و زندیه را ثابت می‌کند.
صحبت من درباره شبیه‌خوانی‌ای است که امروز می‌بینیم. به این صورت که اشخاص لباس انبیا و اشقیا می‌پوشند و با آواز و اشتلم‌خوانی دیالوگ می‌گویند. این شکل تعزیه مربوط به دوران قاجار است. اسناد و مدارکی هم که گفتید در سفرنامه‌ها وجود دارد، مربوط به شبیه‌خوانی به این صورت که می‌شناسیم، نیستند. اینها را می‌توانیم شبیه‌سازی‌های عاشورایی بدانیم که در دسته‌های عزاداری اجرا می‌شده وگاه لباس‌های مخصوص هم داشته‌اند. از نظر شعری هم از زمان صفویه تا فتحعلی‌شاه قاجار، شاعری در ایران نداشته‌ایم. همه شعرا به هندوستان رفته بودند و کسی نبوده که شعرهای تعزیه را بسراید. ضمن اینکه در کتاب فتوت‌نامه سلطانی، مربوط به دوره صفویه، هم درباره تیپ‌ها و شغل‌های جامعه آن روز صحبت شده، اما هیچ اشاره‌ای به تعزیه‌خوان نمی‌شود.
بعد از فروکش کردن جنگ‌های ایران و روس، جنبش روشنفکری در ایران کم‌کم شروع شد. هدف این جنبش فاصله گرفتن از جامعه کاملاً سنتی بود. اگر نگاهی به شاکله تعزیه بیندازیم، بروز این روشنفکری را می‌توانیم در این هنر ببینیم. برخی از عامه مردم به‌صورت نمایشی در هیأت معصومین(ع) ظاهر شدند و موسیقی که تا پیش از آن تحریم مذهبی بود نه تنها از حصار تحریم خارج شد، بلکه به خدمت مذهب درآمد. بنابراین، دوره قاجاریان دقیقاً دوره شکل‌گیری این هنر به حساب می‌آید. گذشته از هنر و موسیقی، زندگی ایرانیان در زمان قاجار را می‌توانیم در نسخ تعزیه ببینیم. یعنی با نگاهی به این نسخه‌ها، زندگی ایرانیان را در زمان قاجار درمی‌یابیم. شخصیت‌ها، رویدادها و حتی اسامی برخی از رجال قاجار را در بعضی از نسخه‌ها می‌بینیم.
دلیل شکل‌گیری این هنر در عهد قاجار چه بود؟
این هنر توسط حکومت و دربار قاجار شکل گرفت و پلان‌های اولیه آن در دربار و طهران قدیم تدارک دیده شد و حاکمانی که در شهرهای دیگر حکومت می‌کردند، این پدیده را در تهران دیدند و کپی آن را در مناطق خود اجرا کردند و حتی نسخه‌های تعزیه را از تهران به سایر شهرها بردند. اما اینکه پرسیدید چرا این هنر در آن دوران شکل گرفت، دلایل متعددی دارد که نخستین آن تبلیغ مذهب شیعه بود، زیرا رسمی شدن مذهب شیعه، که در عهد صفویان صورت گرفت، تا اواسط دوره قاجار ادامه داشت و این هنر ابزار مناسبی برای تبلیغ این مذهب بود.
- کارکردهای دیگری هم حتماً وجود داشته است.
بله. کارکرد دیگر آن، به گفته عبدالله مستوفی، مربوط به تفنن و پر کردن اوقات فراغت بود؛ چون هیچ‌گونه امکاناتی در آن مقطع در خدمت ایرانیان نبود و تعزیه تنها ابزاری بود که مردم می‌توانستند با آن اخت شوند. اما دلیل مهم‌تری که این هنر توسط قاجاریان در آن برهه شکل گرفت و برای اجرای آن فضایی همچون تکیه‌دولت ساخته شد، کارکرد رسانه‌ای این هنر بود. ببینید! ابزار رسانه‌های گروهی در آن دوره در حد صفر بود. اگر روزنامه‌ای هم وجود داشت، این ابزار در اختیار حاکمان و قشر باسواد بود و با اقبال عموم چندان مواجه نبود و سایر رسانه‌ها نیز هنوز ظهور نکرده بودند. بنابراین، تعزیه شاید