همشهری آنلاین _ بهاره خسروی: اگرچه از نظر دیپلماسی اتفاق خوشایندی برای ایرانی‌ها نبود و باعث شد کلی امتیاز به ناحق نصیب همسایه‌های شمالی ایران شود، اما سبب ساخت دارالفنون در روزگار غفلت و بی‌خبری مردم از دانش روز دنیا و پیشرفت‌های جهانی شد؛ رویدادی که نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و اجتماعی مردم ایران به‌ویژه پایتخت‌نشینان محسوب می‌شد. امیرکبیر، صدراعظم ایران دوست دوره قاجار که از پیشگامان توسعه و تحول در سیاست داخلی و خارجی کشور بود، به خوبی می‌دانست که مهم‌ترین راه پیشرفت و آبادانی هر ملتی، آگاهی و افزایش دانش آن است. او در سفری پوزش‌طلبانه به روسیه برای قتل وزیر مختار با مدارس و دانشگاه‌های این کشور آشنا شد و ایده ساخت چنین مدارس نوینی را در سر پروراند و در نهایت با پیگیری، نظر ناصرالدین شاه، پادشاه وقت ایران، را برای ساخت دارالفنون و تربیت دانشجویان موفق جلب کرد. هر چند متأسفانه با همه برنامه‌ریزی‌ها و زحمت‌هایی که برای ساخت نخستین مدرسه مدرن کشید عمرش کفاف نداد تا به بار نشستن مرارت‌هایش و تربیت نسل تحصیل‌کرده را در مدرسه ببیند. در این گزارش نگاهی داریم به هویت و رویدادهایی که دارالفنون از سر گذرانده است.
- نخستین‌های دارالفنون
وزیر امور خارجه دربار ایران در دوره ناصرالدین نخستین رئیس دارالفنون بود. اما عمر این مدیر برای اداره امور مدرسه و تربیت نخستین گروه دانش‌آموزان مدرسه جدید التأسیس کفاف نداد و به فاصله یک ماه و چند روز بعد از این مسئولیت در بیستم بهمن سال ۱۲۳۰ به دیار باقی شتافت.
موسیوکرشیش:
به‌عنوان معلم توپخانه وارد مدرسه دارالفنون شد اما به دلیل تسلطی که در تاریخ، جغرافیا و حساب و هندسه داشت این دروس را هم تدریس می‌کرد. از خدمات این معلم اتریشی ترسیم نخستین نقشه دارالخلافه تهران با همراهی شاگردانش و ترجمه و تألیف چندین کتاب بود. این معلم توپخانه اسفند سال ۱۲۳۶ با همراهی شاگردانش خط تلگراف را با سیم‌کشی میان ۲ کلاس راه‌اندازی کرد؛ اقدامی که حسابی ناصرالدین شاه را شاد کرد.
پزشک مخصوص ناصرالدین شاه که با دعوت امیرکبیر قبل از افتتاح دارالفنون همراه با ۶ استاد اتریشی راهی ایران شدند از نخستین معلم‌ها و افراد اثرگذار در حوزه پزشکی در ایران بود. او نخستین کتاب پزشکی مدرن را تألیف کرد و طی ۱۰ سالی که در ایران و مدرسه دارالفنون تدریس داشت شاگردان زیادی را تربیت و به جامعه نوپای پزشکی دوره قاجاری معرفی کرد.
در سال‌های اولیه تأسیس دارالفنون فقط اعیان و اشراف و درباریان اجازه تحصیل در آن را داشتند. «محمد صدیق» پسر میرزا عبدالله خان نوری نخستین فارغ‌التحصیل دارالفنون در رشته توپخانه بود. او بعدها از رجال وزارت امور خارجه شد.
- چهره‌های سرشناس دارالفنون
جهانگیرخان شیرازی در شیراز متولد شد. در دوران کودکی پدرش آقا رجبعلی درگذشت و سرپرستی‌اش را عمه‌اش عهده‌دار شد. در ۵ سالگی همراه عمه و مادربزرگش راهی پایتخت شد و در نوجوانی در مدرسه دارالفنون تحصیل کرد. او با سرمایه میرزا قاسم خان تبریزی و همکاری میرزا علی‌اکبر خان قزوینی(دهخدا) روزنامه‌ای به نام صور اسرافیل چاپ کرد و به میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل مشهور شد. میرزا جهانگیر خان پس از جریان به توپ بستن مجلس، دستگیر و درباغ شاه اعدام شد.
مشهور به ذکاءالملک، نخست وزیر رضاشاه تاریخدان و روزنامه‌نگار که نقش مهمی در تأسیس دانشگاه تهران داشت از دانشجویان معروف دارالفنون بود. فروغی از پایه‌گذاران و نخستین رئیس فرهنگستان ایران بود.
یکی از مدیران موفق دارالفنون عموی ناصرالدین شاه بود. اعتضادالسطنه پسر پنجاه و چهارم فتحعلی شاه و عموی محمدشاه همیشه مجذوب دیدگاه‌های روشنفکرانه بود و نقش مهمی در حفظ و ادامه کار دارالفنون داشت. او در همان دوران ریاستش در مدرسه، وزارت علوم را راه‌اندازی کرد و ۲۲ سال وزارت آن را برعهده داشت. دوران ریاست این شاهزاده قاجاری یکی از بهترین دوره‌های آموزشی در دارالفنون بود.
در تهران و محله فروزش متولد شد. او تحصیلات اولیه‌اش را در مکتبخانه و مدارس خرد و سلطانی و دارالفنون ادامه داد. وی جز دانشجویان برتری بود که بورسیه دولت برای ادامه تحصیل شد و در پاریس تحصیلاتش را ادامه داد و در ایران با تأسیس دانشگاه تهران نخستین رئیس این دانشگاه شد.
۱۲۲۸ امیرکبیر با جلب نظر شاه، فرمان ساخت دارالفنون را به‌عنوان نخستین مدرسه و دانشگاه مدرن تاریخ ایران دریافت می‌کند.
۱۲۳۰ ۶ دی ماه یعنی ۱۳ روز قبل از فرمان قتل امیرکبیر، دارالفنون با حضور ناصرالدین شاه و میرزا آقاخان نوری و ۳۰ دانش‌آموز به‌طور رسمی برای همسو شدن با دانش روز دنیا افتتاح می‌شود.
۱۲۳۱ عملیات عمرانی این مدرسه مدرن ایرانی کامل به پایان می‌رسد.
۱۲۳۷ نخستین نسل دانش‌آموختگان دارالفنون بعد از آشنایی با علوم و معارف جدید اروپایی روز و گذراندن دوره‌های ویژه، فارغ‌التحصیل و وارد بازار کار و فعالیت‌های اجتماعی شدند.
۱۲۶۵ «نیرالملوک» وزیر علوم با همکاری «امین السلطان» وزیر مالیه با خرید و تخریب خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را ساخت تا ناصرالدین شاه که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده بود در این تالار نمایش تماشا کند.
۱۲۸۵ وقوع انقلاب مشروطیت باعث تغییرات زیادی در سیستم اداری و آموزشی ایران شد که دارالفنون هم از این قاعده مستثنا نبود؛ آیین‌نامه مدرسه تدوین شد و سال تحصیلی از شهریور ماه هر سال آغاز می‌شد و تا خرداد ماه سال بعد ادامه می‌یافت.
۱۳۰۸ تقریباً ۸۰ سال بعد از فعالیت این مدرسه در روزگاری که تب جهانی شدن نوگرایی به جان تهران افتاده بود «اعتمادالدوله» وزیر وقت معارف دستور تخریب مدرسه را دارد تا مارکوف مدرسه مهندسی‌ساز با نقشه فعلی بسازد.
۱۳۱۳ «علی‌اصغر حکمت» وزیر فرهنگ وقت برای استفاده بیشتر دانش‌آموزان و فراهم کردن امکان دسترسی راحت در شمال و جنوب این مدرسه دستور ساخت عمارتی جدید را داد.
۱۳۶۷ دارالفنون به‌عنوان یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
- دارالفنونی که امیر ساخت
امیرکبیر ۱۷۰ سال پیش زمینی را در شمال ساختمان سفارت روس بین خیابان ناصری (ناصرخسرو) و الماسیه (باب همایون) برای ساخت نخستین مدرسه یا دانشگاه نوین ایران در نظر می‌گیرد. مدرسه‌ای که حاصل دیدگاه روشنفکرانه امیرکبیر برای توسعه و آبادانی کشور بود و ۶ دی ماه یعنی ۲ هفته پیش از دستور قتلش در بیستم دی سال ۱۳۲۰ به‌طور رسمی افتتاح شد.
در نقشه اولیه این مدرسه ۵۰ اتاق وجود داشت؛ اتاق‌های یک شکل و اندازه با عرض و طول ۴ متری که از نظر هندسی مربع شکل بودند. در کنار این اتاق‌ها ایوان‌های دلگشایی طراحی شده بود که رو به حیاط بودند. گچبری‌های مزین به نقش‌ها و تذهیب‌های زیبا جلوه کلاس‌ها و حضور در آن را حتی برای آموختن درس‌های خشک و سخت صدچندان می‌کرد. شاگردان مدرسه برای رفع خستگی و تشنگی در فاصله بین کلاس‌ها از آب حوض زیبای وسط حیاط استفاده می‌کردند که از قنات معروف آب چاه سرچشمه می‌گرفت و کنار درختان زردآلو، توت و شاتوت با همکلاسی‌ها و استادان محبوب جمع می‌شدند. درهای ورودی ساختمان هم با الهام از معماری سنتی ایرانی دارای طاق بلندی بود که در ۲ سوی درگاه، ۲ ستون استوانه‌ای نقره‌ای رنگ، طاق این دروازه را نگه می‌داشت. در مدرسه ۲ لنگه چوبی و قهوه‌ای رنگ بود و بالای آن کتیبه‌ای قرار داشت که هنوز نیز وجود دارد و اسم دارالفنون و سال تأسیس (۱۲۶۸ ه. ق) روی آن حک شده است. در ورودی مدرسه در سال‌های اولیه رو به خیابان الماسیه باز می‌شد که بعدها با اضافه شدن تالار نمایش به این مدرسه به سمت خیابان ناصری تغییر کرد. البته بعد از ۸۰ سال در دوره پهلوی اول که این بنا تخریب شد تا این بار دانش‌آموزان این مدرسه در فضایی با معماری نیکلای مارکوف روسی درس بخوانند اتفاقات جالب‌تری هم رخ داد. طراحی سردر جدید آن به دست حسین لرزاده، فخر معماری معاصر، صورت گرفت.
- مدرسه‌ای زیر نظر شاه
نیت امیرکبیر از راه‌اندازی دارالفنون فراهم کردن امکان تحصیل برای همه اقشار جامعه بود. اما با مرگ امیر ورق برگشت و اجازه تحصیل در نخستین مدرسه رسمی ایران فقط به فرزندان رجال، اعیان و اشراف داده شد. این مدرسه در سال‌های نخست با ۷ معلم و ۱۱۴ دانش‌آموز فعالیتش را آغاز کرد. شرط سنی ورود به مدرسه ۱۴ تا ۱۶ ساله بود؛ البته با پارتی بازی و نفوذ، افرادی که سن بیشتری هم داشتند فرصت تحصیل در دارالفنون را پیدا می‌کردند. در این مدرسه نوین۲۰ نفر در رشته طب و جراحی، ۱۲ نفر مهندسی، ۲۶ نفر توپخانه، ۳۹ نفر پیاده نظام، ۱۵ نفر سواره نظام، ۵ نفر معدن‌شناسی و ۷ نفر داروسازی تحصیل می‌کردند. دارالفنون از تشکیلات درباری محسوب می‌شد و ناصرالدین شاه به شکل مستقیم در اداره و استخدام معلمان دخالت می‌کرد. حتی حضور دانش‌آموزان هم وابسته به دستور شاه بود.
- ارائه تسهیلات ویژه به دانش‌آموزان
درس خواندن برای دانش‌آموزان دارالفنون حکایت آنچه خوبان همه دارند تو یکجا داری بود. تحصیل با بهترین کیفیت آموزشی زیر نظر استادان برتر اروپایی و خدمات آموزشی کاملاً رایگان و از همه مهم‌تر اینکه بابت درس خواندن حقوق هم دریافت می‌کردند. تجهیز نیروی نظامی به علم و دانش روز برای مقابله با دشمنان خارجی از دیگر اهداف امیرکبیر و راه‌اندازی دارالفنون بود. به همین دلیل هزینه‌های آن از محل بودجه‌های نظامی تأمین می‌شد. در سال‌های نخست مبلغ ۷۵۰ تومان مقرری به دانشجویان این مدرسه پرداخت می‌شد. ساعت شروع کلاس‌های مدرسه دارالفنون ۸ صبح و پایان آن ۱۵ بود. دانشجویان هر مقطع براساس رشته تحصیلی‌شان لباس فرم مخصوص داشتند. لباس تابستانی از نوع خارا و لباس‌های زمستانی از جنس ماهوت بود که خیاط ویژه مدرسه سالی ۲ بار در فصل‌های گرم و سرد سال برای دانش‌آموزان می‌دوخت. صبحانه و ناهار که اغلب پلو و خورشت، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ بود، رایگان در میان دانشجویان توزیع می‌شد. زمان تحصیل ابتدا ۷ سال بود که بعدها به مرور زمان با تغییر سیستم آموزشی به ۴ سال رسید. همچنین در آغاز کار مدرسه، ۷ رشته درسی تدریس می‌شد که بعدها رشته‌های دیگری مانند تاریخ، جغرافیا، نقشه‌کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و روسی به آنها اضافه شد.