همشهری آنلاین - یکتا فراهانی : تغذیه مناسب کودکان و شیرخواران باید قبل از بارداری مادر با فراهم آوردن تغذیه مناسب و مراقبت‌های اصولی از مادران آغازشود و در نهایت نیز با تغذیه مناسب کودک با شیر مادر و همچنین تغذیه تکمیلی او ادامه یابد. ضمن آنکه برنامه غذایی مناسب باید در برگیرنده نسبت متعادلی از تمام گروه‌های مواد غذایی یعنی مواد غذایی نشاسته‌ای، پروتئینی، چربی، ویتامین‌ها و املاح معدنی باشد تا مفید و مؤثر واقع شود.
اهمیت تغذیه کودک
با توجه به اینکه تغذیه مناسب می‌تواند انرژی لازم برای بازی، حرکت و یادگیری کودکان را تامین کند؛ دوران کودکی دوران بسیار مهم و حساسی در عمر هر فرد محسوب می‌شود؛ به‌ویژه دو سال نخست زندگی که برای رشد و تکامل مطلوب و تامین سلامت انسان در دوره‌های دیگر زندگی دوره‌ای حیاتی و کلیدی است. چون در این دوره تاخیر رشد، باعث بیماری‌های شایع کودکی و کمبود ریزمغذی‌ها در تغذیه کودکان خواهد شد و تاثیرات غیرقابل جبرانی در سال‌های بعد بر جای خواهد گذاشت.
تقسیم بندی رده‌های سنی کودکان
دکتر ناصر کلانتری، متخصص کودکان و استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در مورد تغذیه کودکان می گوید : «در پزشکی، دوران کودکی دوره جنینی تا پایان هجده سالگی را شامل می شود. البته این دوران تقسیم بندی دیگری هم دارد؛ به این صورت که از دوران جنینی آغاز می شود، سپس دوران نوزادی یعنی از ابتدا تا یک ماه نخست را شامل می‌شود. پس از آن هم دوران شیر خوارگی است که تا دوازده ماهگی را در برمی‌گیرد.»
به گفته استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، یک تا سه سالگی نیز دوران نوپایی است و بعد از آن، دوران پیش دبستان و پس از آن است. سنین پیش دبستان هم از چهار تا شش سالگی را شامل می‌شود و پس از آن نیز سن دبستان تا یازده سالگی را در برمی‌گیرد.
از یازده تا هجده سالگی هم دوران نوجوانی است که این دوران نیز به دلیل اهمیت نیازها و تفاوتی که در نوع مراقبت آن نسبت به بزرگسالی وجود دارد باید موارد خاصی را مد نظر قرار دهیم. توجه داشته باشیم یازده تا چهارده سالگی؛ اوایل نوجوانی را در برمی گیرد و چهارده سال تا هجده سالگی هم دوران پایان نوجوانی را شامل می‌شود.
توجه به تغذیه کودک از دوران جنینی
کلانتری می‌گوید از قبل از تولد کودک و از دوران جنینی باید به تغذیه کودک توجه داشت. یعنی مادر باید حتی قبل از تولد کودک در دوران بارداری هم به تغذیه خود توجه زیادی داشته باشد. چون کمبود بسیاری از مواد غذایی و ریز مغذی ها از جمله آهن یا روی باعث بروز اختلالاتی در رشد جنین و حتی باعث می شود کودک نارس به دنیا بیاید.
مثلا اگر ویتامین دی مادر کم باشد ممکن است کودک دچار اختلالاتی از جمله مقاومت نسبت به انسولین و در نتیجه مستعد ابتلا به دیابت یا چاقی دوران کودکی شود. به همین دلیل هم مصرف ریز مغذی‌ها باید از دوران بارداری مورد توجه قرار بگیرند.
قبل از بارداری
به گفته این متخصص کودکان، مادران حتی قبل از بارداری باید به میزان کافی اسید فولیک دریافت کنند و آهن خونشان کنترل شود. البته در دوران بارداری نیز مصرف اسید فولیک باید ادامه داشته باشد. همچنین پس از گذشت پنج ماه از دوران بارداری مصرف ویتامین‌ها از جمله ویتامین «آ» و «دی» و همچنین قرص آهن برای مادر ضروری است که البته حتما باید تحت نظر پزشک مصرف شود.
توجه داشته باشیم در طول دوران بارداری بدن مادر، هر زمان در حال ساخت قسمتی از جنین است. بنابراین یکی از نکات مهمی که مادران در این دوران باید در نظر داشته باشند دوری کردن از محیط‌هایی است که در آنها دود سیگار، تابش اشعه‌های مختلف یا انواع آلودگی‌های محیطی باشد. چون امکان دارد باعث نقص در تشکیل جنین شود.
کلانتری می‌گوید بعضی بیماری‌های ویروسی مادر هم که به نوعی ویروس آن به جنین منتقل شود، ممکن است جنین را مبتلا به بیماری‌های مختلف کند. یعنی در زمان تکثیر سلول‌های جنین به میلیاردها سلول؛ هر نوع مداخله‌ای می‌تواند منجر به ناهنجاری جنین شود.
همچنین مادر برای سلامت جنین خود علاوه بر برخورداری از ریز مغذی‌ها باید درشت مغذی‌های لازم مانند چربی، پروتئین وکربو هیدرات را هم به میزان نیاز خود دریافت کند.
تغذیه کودک در دوران نوزادی
کلانتری می‌گوید در دوران نوزادی به ویژه در دو سال نخست تولد که از نظر پزشکی به نوزادی و شیرخوارگی تقسیم بندی می‌شود؛ کودک نیاز به دریافت مکمل دارد. یعنی اگر همه کودکان زمان تولد به میزان کافی از تابش نور خورشید برخوردار نباشند نیاز به دریافت ویتامین «دی» هم دارند.
البته توجه داشته باشیم شیر مادر همه ویتامین‌های مورد نیاز کودک را به جز ویتامین «دی» و «آ» دارد. البته اینها در مرحله بینابینی قرار دارند؛ یعنی در حدی هستند که امکان دارد هر لحظه بدن با کمبود آنها مواجه شود. به همین دلیل باید به همه کودکان از سومین روز تولد تا دو سالگی کامل؛ روزانه ۴۰۰ واحد ویتامین «دی» و ۱۵۰۰ واحد ویتامین «آ» (به شکل قطره، تزریق یا شربت) داده شود. البته استفاده از قطره مناسب‌تر است چون می‌تواند با حجم کمتر، مقدار نیاز کودک را تامین کند.
میزان کلسیم دریافتی کودک
به گفته این متخصص کودکان، بعضی مادران فکر می‌کنند ممکن است بچه‌ها در سال‌های نخست تولد با کمبود کلسیم مواجه باشند؛ درصورتی که باید توجه داشته باشند در دو سال نخست تولد؛ مگر در شرایط خاص نیازی به دادن مکمل کلسیم نیست. چون باتوجه به اینکه در این زمان، تغذیه اصلی کودکان شیر است آنها می‌توانند کلسیم لازم را از این طریق دریافت کنند.
اما مهم آن است که مادران توجه داشته باشند برای جذب کلسیم، تامین ویتامین «دی» ضروری است. همچنین اگر کودکی بدون توجه به میزان ویتامین «دی» فقط کلسیم دریافت کند باز هم دچار نرمی استخوان و اختلالات ناشی از کمبود کلسیم خواهد شد.
توجه داشته باشیم دو میلی گرم آهن به ازای هر کیلو گرم وزن بدن باید به عنوان مکمل به کودک داده شود. مثلا کودکی که هفت کیلوگرم است باید چهارده میلی گرم آهن دریافت کند.
اهمیت مکمل‌های غذایی
به گفته دکتر کلانتری، بدن ما به مواد غذایی مهمی نیاز دارد که شامل درشت مغذی‌ها و ریز مغذی‌ها می‌شوند. درشت مغذی‌ها چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات ها را شامل می شوند و ریز مغذی‌ها هم آهن، کلسیم، روی، ید، ویتامین دی، آو ب ۲ را دربرمی‌گیرد.
توجه داشته باشیم در نظام غذایی و الگوی غذایی همه مواد مغذی همراه با غذایی که می خوریم به بدن ما نمی رسند. به همین دلیل نیز باید تحت نام مکمل‌های غذایی آنها را تامین کنیم.
دریافت مکمل‌های غذایی از شش ماهگی
کلانتری می‌گوید کودک پس از شش ماهگی می‌تواند خوردن غذا را شروع کند. ضمن آنکه آهن نیز باید به تغذیه کودک اضافه شود. چون ذخایر بدن کودک از لحاظ آهن ذخیره شده در مغز و استخوان و کبد که در دوران جنینی از مادر گرفته می‌شده به تدریج در حال اتمام است. بنابراین احتمال کمبود ذخایر آهن در کودک زیاد خواهد شد.
همچنین باید توجه داشته باشیم با توجه به رشد و تحرک کودک از شش ماهگی به بعد؛ شیر مادر دیگر برای دریافت انرژی و پروتئین مورد نیاز او کفایت نمی‌کند. بنابراین باید غذای کمکی هم دریافت کند. ضمن آنکه با شروع غذا خوردن کودک، جذب آهن موجود در شیر مادر نیز کاهش می‌یابد. در نتیجه دریافت مکمل آهن هم برای کودکان توصیه می‌شود.
دریافت مکمل‌ها بعد از دو سالگی
به گفته این استاد دانشگاه، بعد از دو سالگی آنچه باید به آن توجه داشته باشیم پیشگیری از کمبود آهن، ویتامین «دی» و «روی» یا «زینک» است. ضمن‌آنکه باید از دریافت منابع غذایی دارای کلسیم هم اطمینان داشته باشیم.
بنابراین برای بالای دو سال تا ورود به مدرسه استفاده سالی سه ماه مداوم و هر ماه چهار نوبت؛ یعنی در مجموع دوازده نوبت آهن در نظر گرفته می شود.
والدین می‌توانند یک روز مشخص(مثلا همه جمعه‌های یک فصل) را برای دادن دو میلی گرم آهن به فرزند خود در نظر بگیرند تا کودک در آینده دچار فقر آهن نشود. کودک تا شش سالگی باید هردو ماه یک عدد قرص ویتامین دی ۵۰ هزار واحدی نیز دریافت کند.
ضمن اینکه روزانه باید ۲/۵ سی سی مکمل «روی» هم که با نام «زینک سولفات» در بازار موجود است به کودک داده شود.
برای دریافت کلسیم هم کودکان باید هر روز دو لیوان شیر بخورند. البته شیر می‌تواند جایگزین‌هایی مثل ماست، پنیر و بستنی هم داشته باشد. توجه داشته باشیم مصرف مکمل‌ها برای همه کودکان ضروری است اما باید با توجه به شرایط کودک و تحت نظر پزشک باشد.
دوران دبستان و نوجوانی
دکتر کلانتری می‌گوید کودک در دوران دبستان هم باید هر ماه، یک قرص ویتامین «دی» ۵۰ هزار واحدی بخورد که این میزان باید تا پایان نوجوانی(پایان هجده سالگی) ادامه داشته باشد.
مصرف آهن در دوران مدرسه باید به چهار ماه در سال تغییر کند. دریافت کلسیم نیز باید از طریق تغذیه و با خوردن صبحانه، دو لیوان شیر یا دیگر لبنیات تامین شود.