همشهری آنلاین - ابوذر چهل امیرانی: اهدای ۲میلیون مترمربع زمین برای ساخت خانه فرهنگیان، اهدای ده‌ها هزار متر زمین برای ساخت پارک‌های عمومی، وقف املاک و مستغلات فراوان در تهران و خراسان برای امور خیریه و عام‌المنفعه، ۲۰قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران، برخی از وقف‌های حاج حسین آقا ملک است.ملک، جزو نادرترین واقفان کشور بود که تلاش و ثروت خود را صرف ساخت کتابخانه، مدرسه، بیمارستان، درمانگاه، رختشوی‌خانه و شیرخوارگاه کرد و نخستین موزه خصوصی کشور را در منطقه۱۲ از خود به یادگار گذاشت.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
ملک که بود؟
حاج «حسین آقا ملک» فرزند ارشد حاج «محمدکاظم ملک التجار» بود که دهم خرداد سال۱۲۵۰ در محله‌ای از تهران به‌دنیا آمد که به بازار بین‌الحرمین و حلبی‌سازها در منطقه۱۲ فعلی معروف بود. خانواده‌اش اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده بودند. پدربزرگش در جنگ‌های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت تا اینکه بعدها وارد تجارت شد. پدرش در جوانی ورزشکار و شاگرد پهلوان «ابراهیم یزدی» از پهلوان‌های نامی ایران در عهد قاجار و صاحب بازوبند پهلوانی بود و دستی هم در سرودن شعر داشت.
او فرزند ارشدش را به مدرسه دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا علوم قدیمه را یاد بگیرد، اما حاج حسین دور از چشم پدرش، هر از گاهی به مدرسه فرانسوی «آلیانس» می‌رفت تا زبان فرانسه یاد بگیرد. پس از فوت پدر نیز، وارث دارایی‌های زیاد او شد، اما بیشتر آنها را وقف کارهای خداپسندانه کرد. وقف هایی که او کرده، موسسه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی هستند و می‌توان گفت او «واقف فرهنگی» بود.
به عنوان نمونه، از سن کم علاقه خود را به جمع‌آوری کتاب‌های خطی و اشیای عتیقه نشان داد و سپس همه آنها را وقف آستان قدس رضوی کرد. او اگرچه در زندگی بذل و بخشش زیادی کرد، اما فردی حسابگر بود و سعی می‌کرد هر چیزی را به قیمت بخرد.
حاج حسین آقا ملک در واقعه مسجد گوهرشاد، مدتی زندانی شد که علت آن توطئه استاندار و رئیس وقت شهربانی خراسان بود، درحالی که فقط گروهی از کشاورزان مزارع او در آن واقعه شرکت کرده بودند. ملک ۲سال بعد از این واقعه یعنی سال۱۳۱۶ شروع به وقف اموال خود کرد.
رونویسی از کتاب‌های خطی
ساخت نخستین موزه خصوصی ایران، یکی از کارهای ماندگار و ارزشمند ملک است؛ چرا که با هدف حفظ کتاب های خطی انجام شد تا این میراث مکتوب از گزند تاراج و حراج در کشورهای خارجی حفظ شود. این اقدام سال۱۲۷۸ به ذهن حاج حسین‌آقا ملک خورد و پس از آن سکه هایی از زمان سلوکیه تا قاجار، تابلوهای نقاشی نفیس، عتیقه جات و تمبرهای بی نظیر را جمع‌آوری کرد. خودش نیز تا پایان عمر، تولیت کتابخانه و موزه را برعهده داشت.
ملک ۳۰اردیبهشت سال۱۳۴۵ در گفت‌وگویی که با روزنامه اطلاعات داشته، عنوان کرده است: «در سال ۱۳۱۷هجری قمری (۱۲۷۸ خورشیدی) که به‌اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم، در بازگشت، در نیشابور «نیرالدوله» حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به ۴۰۰نفر می‌رسید، استقبال باشکوه و پذیرایی ۱۵روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان «ابن‌یمین» را پیدا کردم و در این ۱۵روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم. ۶سال بعد، از طرف پدرم مأمور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شیخ عبدالحسین، پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی (فقیه و عالم دینی قرن۱۳ که تولیت آستان قدس رضوی را در دوره قاجار برعهده داشت) را خریداری کردم. بعداً هم کتاب‌های «میرزا ارسطو» منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتاب‌ها به وجود آوردم. پس از آن هرکجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست، به سراغش رفتم. در این راه شهرتی به‌هم زدم، به‌طوری که برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه می‌شد و هر کس هرچه کتاب داشت، می‌خریدم.»
ملک ابتدا این کتابخانه را در مشهد راه‌اندازی کرد تا اینکه پس از فوت پدرش، به تهران و خانه‌ای آورد که در آن به‌دنیا آمده بود. سپس ۶آبان سال۱۳۱۶ هزاران نسخه نفیس خطی و چاپ‌سنگی، فرش، مبلمان، تابلوهای نقاشی، تمبر، سکه، آثار لاکی (روغنی)، خوشنویسی، نگارگری و خانه پدری و اثاثیه اش را وقف آستان امام رضا(ع) کرد. در نهایت، این آثار سال۱۳۷۵ به کتابخانه فعلی ملک در خیابان ملل متحد (باغ ملی) منتقل شد.
مرحوم «محمد گلبن» نویسنده و پژوهشگر درباره حضور هرروزه حاج حسین در کتابخانه‌اش گفته بود: «من در محله پله نوروزخان، در بازار تهران زندگی می‌کردم که حاج حسین‌آقا ملک هر روز ساعت ۹صبح می‌آمد و به کتابخانه می‌رفت. قضیه مربوط به سال۱۳۳۰ می‌شود که هنوز از پا نیفتاده بود. او نظم خاصی در کتابخانه داشت و هر کسی سر جا و سر کارش بود. هر روز سر ساعت ۱۰دقیقه به ۹، سر پله نوروزخان از ماشین پیاده‌اش می‌کردند و یواش یواش تا کتابخانه می‌رفت. منزل‌شان در باغ صبا بود؛ همان‌جایی که امروز خیابان شریعتی، خیابان ملک است. بعضی موقع‌ها هم ظهر از همین راه برمی‌گشت. بعضی موقع‌ها هم از طرف مسجد شاه (مسجد امام خمینی(ره)) می‌رفت. مسجد شاه نماز می‌خواند و به منزل می‌رفت. بعدازظهرها من کم دیدم که به کتابخانه بیاید چون کتابخانه تا ساعت ۸شب باز بود.»
حاج حسین با اینکه تجارتخانه و املاک بزرگی در مشهد داشت، خود را وقف کتابخانه‌اش کرده بود و فقط تابستان‌ها به مشهد می‌رفت.
«مهدی محقق» ادیب و نسخه‌پژوه درباره شخصیت فرهنگی ملک می‌گوید: «حاج حسین‌آقا علم‌دوست بود. فقط به قول فرنگی‌ها کلکسیونر نبود که کتاب جمع کند. کتاب‌ها را خودش هم می‌خواند و حتی بعضی از کتاب‌ها را به خط خودشان استنساخ (رونویسی) کرده بودند. حتی نسخه کاملی از یک دیوان شعر را خودشان استنساخ کرده‌اند. جمع‌آوری این کتاب‌ها و به آسانی در اختیار استفاده‌کنندگان گذاشتن، خدمت بزرگی به فرهنگ این مملکت بوده است.»
«ژاله آموزگار» نویسنده و پژوهشگر هم می‌گوید: «با وجود اینکه حاج حسین بینایی‌شان را سال‌های آخر به دلیل بیماری دیابت از دست داده بود، ندیده نسخه‌ها را می‌شناخت.»
او چندبار در سال‌های۱۳۲۵، ۱۳۳۰، ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ املاک و مستغلات بی‌شماری را به آستان قدس رضوی وقف و مقرر کرد بخشی از عواید آنها به کتابخانه و موزه اختصاص پیدا کند تا پس از فوتش، درآمد داشته باشد و خرج توسعه کمی و کیفی آنها شود. او همچنین بخشی از املاک خود را به ساخت و اداره بیمارستانی در چناران خراسان اهدا کرد.
یکدستی زدن حاج حسین به رضاشاه
گفته می‌شود رضاشاه برای تصاحب اموال زمین‌داران ترفند خاصی داشت و مثلاً در مهمانی‌ها از زمین‌هایی که مایل بود در اختیار بگیرد، تعریف می‌کرد. صاحب زمین هم طبق معمول به تعارف می‌گفت «پیشکش». رضاشاه هم بلافاصله کاغذ و قلم جلوی او می‌گذاشت و به این روش زمین را از دست صاحبش درمی‌آورد. مرحوم «محمد گلبن» نویسنده و پژوهشگر گفته است: «حاج حسین زرنگ بود و نقل شده که رضاشاه در یک میهمانی به حاج حسین آقای ملک گفته بود باغ خیلی خوبی داری. حاج حسین هم جواب داده بود: اینجا وقف زوّار امام رضا(ع) است.»
حاج حسین آقا ملک ۳۵سال پس از وقف کتابخانه و موزه، ۴مرداد سال۱۳۵۱ در ۱۰۱سالگی درگذشت و تولیت موقوفات به‌ویژه کتابخانه و موزه‌اش در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. پیکر این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
کتابخانه‌ای منحصربه‌فرد
کتابخانه و موزه ملک، از بزرگ‌ترین مجموعه‌های وقفی و فرهنگی پایتخت است که در میدان مشق منطقه۱۲ قرار دارد. آثار این مجموعه‌ها در دهه هفتاد از سوی آستان قدس رضوی از خانه پدری حسین آقا ملک به این محل آورده شد.
کتابخانه ملی ملک با دارا بودن بیش از ۱۹هزار عنوان نسخه نفیس خطی، یکی از ۶مجموعه بزرگ نسخه‌های خطی کشور در کنار کتابخانه‌های ملی، آستان قدس رضوی، مجلس شورای اسلامی، آیت‌الله مرعشی نجفی و دانشگاه تهران است. ویژگی خاص این کتابخانه به ارزش هنری و محتوایی نسخه‌ها و کتاب‌ها برمی‌گردد که حاج حسین‌آقا ملک با حساسیت و تیزبینی ویژه‌ای برگزیده و تهیه کرده است.
در این کتابخانه، به جز نسخه‌های خطی و چاپ سنگی، بیش از یکصد هزار جلد کتاب چاپی به زبان‌های مختلف، همچنین نشریاتی از دوره قاجار تاکنون از جمله روزنامه‌های وقایع اتفاقیه و صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری وجود دارد. کتابخانه ملی ملک، ۲تالار مطالعه عمومی برای آقایان و بانوان و یک تالار برای محققان و نشریات دارد.
موزه ملی ملک هم، گنجینه‌ای ۳هزارساله از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی دارد. در این موزه ۳هزار قطعه سکه و مدال ایرانی به نمایش گذاشته شده که از سده ششم پیش از میلاد تا دوران معاصر هستند. به عنوان مثال، اولین سکه‌های استاندارد جهان که در لیدی و آسیای صغیر با مخلوطی از طلا و نقره ساخته شدند، در این موزه وجود دارد.
علاوه بر این، هزاران قطعه تمبر ارزشمند در موزه ملک وجود دارد که از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان هستند. قالی و قالیچه، گلدان، لوستر، مبلمان و آثار خوشنویسی نامدارترین خوشنویسان ایران و جهان اسلام هم در این موزه نگه‌داری می شود.
طبق وقفنامه حاج حسین‌آقا ملک، مسئولان این کتابخانه و موزه باید هر سال ۷مراسم مذهبی را جشن بگیرند؛ سالروز میلاد پنج تن آل عبا، امام رضا(ع) و مبعث رسول اکرم(ص).