همشهری آنلاین - رضا نیکنام : در سال‌های اخیر تنوعی در مداحی‌ها و شیوه عزاداری‌ها پیدا شده که اندکی با گذشته فرق کرده، مثلا استفاده از آواهای و دستگاه‌های موسیقی در این بخش که هر چند تا اندازه‌ای مورد توجه برخی جوانان قرار گرفته اما این تردید را هم به وجود می آورد که مبادا این طریق ما را از مسیر اصلی‌مان دور کند. برای همین از پیرغلام اهل بیت عصمت و طهارت(ع) که از روضه‌خوان‌ها و مداحان پرطرفدار در عزاداری‌های حسینی است می خواهیم که به پرسش‌های ما در این زمینه به صراحت پاسخ دهد. مثلا مقتل‌خوانی، نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی چگونه می‌تواند در بین عزاداران تأثیرگذار باشد؟ آیا می‌توان از دستگاه‌های موسیقی برای قوام و قوت مداحی‌ها کمک گرفت یا خیر؟
خواندنی‌های تهران را اینجا دنبال کنید
ائمه(ع) راه را به ما نشان داده‌اند
در ابتد از استاد پناهی می‌خواهیم که در باره سبک و نوع نوحه‌های ماندگار و درخشان در تهران صحبت کند، می‌گوید: «من اعتقاد دارم که در مجالس عزاداری سیدالشهدا(ع) باید به دقت به دستورات و فرمایشات ائمه اطهار و معصومین(ع) توجه داشت. آنها به خوبی برای ما روشن کرده‌اند که چگونه عزاداری کنیم و چطور روضه بخوانیم. عزاداری باید با صوت، لحن و بیان حزن‌آلود و کاملاً محزون باشد. روضه‌خوانی‌باید طوری باشد که مردم را بگریاند. این همان راز و رمز مداحی و نوحه‌خوانی‌های ماندگار است. شخصی آمد نزد اما صادق(ع) و می‌خواست روضه‌خوانی کند، اولش طوری خواند که به اصطلاح، آن حضرت خوشش بیاید، اما امام فرمودند که نه صبر کن، همان‌طوری که در دهات و روستای خودتان دور هم جمع می‌شوید و عزاداری می‌کنید بخوانید به همان سادگی و حزن. بعد روضه‌خوانی کرد و امام هم به او صله دادند.»
استفاده از اشعار سنگین و متین
نکته مهم دیگری که استاد «نریمان پناهی» پیرغلام اهل‌بیت(ع) در باب مداحی‌های ماندگار و تأثیرگذار بیان می‌کند استفاده از اشعار و سروده‌های خوب، مضمون‌دار، سنگین، متین و واضح برپایه مقتل‌خوانی است که به تعبیری ائمه و معصومین(ع) یادمان دادند و باید آن را زنده نگه داریم. همان‌گونه که حضرت امام خمینی(ره) فرموده‌اند: "ما هرچه داریم از محرم و صفر است. " و ما بایستی بدانیم و یاد بگیریم که در ایام شهادت اباعبدالله(ع) چگونه نوحه‌خوانی و مقتل‌خوانی کنیم.»
مقتل‌خوانی؛ اساس مداحی و روضه‌خوانی
در اینجا این سؤال پیش می‌آید که منشأ سروده‌ها و اشعاری که در روضه‌ها و مداحی‌ها به کار می‌روند کجاست؟ پناهی در این‌باره توضیح می‌دهد: «راهش این است که باید ابتدا مقتل‌ها را خوب بخوانیم و یاد بگیریم و به شاعرانی که اشعار خوب می‌سرایند بگوییم که بر اساس مقاتل شعر بگویند. در واقع اصل و اساس روضه‌خوانی همین است. باید طبق روایات مقتل را به شاعر بدهید تا تبدیل به نوحه‌اش کند. نوحه و روضه‌ای که مورد قبول و عنایت پروردگار و مورد توجه امام‌زمان(عج) باشد. این‌گونه می‌توان نهضت امام حسین(ع) را زنده نگه داشت. پس به‌طور خلاصه شاعر باید بر اساس مقتل شعر بگوید و تبدیل به نوحه‌اش کند.»
معنویت مداحی‌ها کمرنگ نشود
گاهی در اطرفمان با افرادی مواجه می‌شویم که به قول معروف ته صدایی دارند و در هر فرصتی می‌خوانند تا نگاه دیگران را به خود جلب کنند. پناهی، در این زمینه یک جمله تأکیدی دارد که هربار بچه‌های هیئت را می‌بیند به آنها تذکر می‌دهد. او می‌گوید: «یکی از نصیحت‌های من به نوجوانان و جوانان این بوده و هست که اگر می‌خواهید بخوانید، خواننده نشوید، بروید روضه‌خوان شوید. خوانندگی موضوع دیگری است و مداحی معنای دیگری دارد. روضه‌خوانی خالص و ناب است و هیچ چیزی درونش نیست مثل مقتل‌خوانی. قدیم‌ها این‌گونه بود که مقتل را باز می‌کردند و عین مقتل را روضه‌خوانی می‌کردند. اما این روش یواش یواش عوض شده و به جای دیگری رسیده، متأسفانه یک‌سری از جوان‌ها در داخل مداحی آهنگ می‌گذارند که بدون تردید این نوع مداحی نور و معنویتش را کم و کمرنگ می‌کند.»
شاعران خوبی برای سرودن اشعار حسینی داریم
برای ما جالب است که بدانیم استاد پناهی در روضه‌خوانی‌های حسینی از شعرها و سروده‌های کدام شاعران بیشتر استفاده می‌کند. او می‌گوید: «الحمدالله شاعران خیلی خوبی در این زمینه داریم. من از شعرهای خوب آنها استفاده می‌کنم، چه قدیم و چه جدید. حاج «غلامرضا سازگار»، حاج «علی انسانی»، حاج «نیر تبریزی»، «موسی سجاسی» مشهور به کمپانی، حاج «حسن لطفی»، «عبدالجواد جودی خراسانی»، «محمدجواد غفورزاده» متخلص به شفق، مرحوم حاج «حبیب‌الله چایچیان» که خدا رحمتش کند یا «علی‌اکبر لطیفیان» که اشعار و سروده‌های بسیار خوبی در این زمینه دارد. البته من نگاه نمی‌کنم شعر برای الان است یا نه. شیوه‌ام این است که بدانم که شعر چه می‌گوید. شعری که جانسوز باشد اگر برای ۱۰۰ سال پیش هم باشد، می‌خوانم مثل شعر معروف محتشم کاشانی "باز این چه شورش است که در خلق عالم است" به شاعر هم نگاه نمی‌کنم که سن و سالش چقدر است ۱۸ سال دارد یا ۳۰ سال. باید اشعارش سنگین، وزین و در شأن عزاداری امام حسین(ع) باشد تا بخوانم.»
!مداحی با خوانندگی فرق دارد
به استاد پناهی می گویم که شما به بچه‌ها توصیه کردید که خواننده نباشید روضه‌خوان باشید، خب حالا می‌خواهم بپرسم که آیا در روضه‌خوانی و مداحی دستگاه‌های موسیقی وجود دارند، شما درکدام دستگاه موسیقی مداحی می‌کنید؟ استاد «نریمان پناهی» در پاسخ به این پرسش کمی تاملی می‌کند و می‌گوید: «درست است ما در خوانندگی دستگاه‌های آوازی متعدد داریم مثلاً ماهور، چهارگاه، همایون، اصفهان، بیات، سه‌گاه، ترک و... اما باید گفت که روضه‌خوانی اصولاً با خوانندگی فرق می‌کند و من نگاه ویژه‌ای به این مسئله دارم. شیوه من در مداحی طور دیگری است. مگر وقتی روضه‌خوان محضر امام صادق(ع) رسید حضرت فرمودند که شما دستگاه موسیقی بلد هستید؟ یا در کدام دستگاه می‌خوانید؟ بلکه فرمودند بخوانید و خواندند و از ایشان صله هم گرفتند. دستگاه موسیقی خوب است اما نه دستگاهی که ما را ازحس و حال مقتل‌خوانی و روضه‌خوانی دور کند.»
پناهی اضافه می‌کند: «من به هیچ عنوان دستگاه‌های موسیقی را رد نمی‌کنم. اما مسئله خوانندگی با روضه‌خوانی کاملاً جداست. آن هم در جای خودش قابل احترام است. شاید برایتان جالب باشد که من آثار سنتی و اصیل شجریان، سراج و افتخاری که با دستگاه‌های موسیقی خوانده می‌شوند را دوست دارم و گوش می‌دهم. اینها به‌طور یقین استادان دستگاه خوانی‌اند. بیشتر این دستگاها را روی اشعار غزل و قصیده و شاعران بنام همچون حافظ، سعدی و مولانا می‌خوانند. اما منظور من چیز دیگری است. روضه‌خوانی و مداحی با دستگاه‌خوانی فرق می‌کند. روضه‌خوانی و مداحی برای خودش سیستم دیگری دارد. به نظر من با آهنگ نمی‌شود وارد مداحی شد و واقعاً به این درد نمی‌خورد. اهمیت و جایگاه روضه‌خوانی و مداحی مثل این می‌ماند که باید لباسی بپوشید که در شأن و قداست آن باشد در یک کلام روضه‌خوانی و مداحی یک دستگاه بیشتر ندارد و آن دستگاه امام حسین(ع) و مکتب حسینی است.»
دستگاه‌خوانی، مسیر روضه‌خوانی را دور می‌کند
پناهی با تأکید دوباره بر اینکه مقتل‌خوانی با دستگاه‌خوانی فرق می‌کند، می‌گوید: «در دستگاه‌خوانی نوحه و مداحی امکان دارد ما را از مسیر اصلی‌مان خارج کند. دستگاه‌خوانی برای گل، بلبل سنبل و عشق مجازی با سنتور و نی و غیره جواب می‌دهد اما برای مداحی نه. یک چیزی باید انتخب کنیم که در شان مقام روضه و روضه‌خوان باشد. روضه‌خوانی باید طوری باشدکه آدم را ببرد به قتلگاه و خیمه‌گاه امام حسین(ع) نه اینکه این روضه‌خوانی ما را ببرد به دستگاه بیات، ترک، اصفهان، سه‌گاه و... همان طور گفتم اینها بد نیستند اما منظورم این است که ما در روضه‌خوانی با موضوع دیگری کار داریم که همان حزن و اندوهی است که به یکباره ما را و عزاداران حسینی را به صحرای کربلا می‌برد.»
استفاده از موسیقی و ابزار موسیقیایی در مداحی‌ها موضوع دیگری بود که نظر استاد پناهی را در این‌باره جویا می‌شویم و او می‌گوید: «من بعضی مواقع از برخی متن‌ها و سروده‌ها سنتی می‌خوانم که البته طرب ندارد، رقص نمی‌آورد و محزون است. یعنی من خودم یک مقتل را انتخاب و به آقای شاعر گفته‌ام که سروده‌ای سنتی و محزون بسراید تا فقط با نوای نی یا فلوت، نه با موسیقی و آهنگ دیگری بخوانم.»
او تأکید می‌کند: «یک زمان نگویید که نریمان دستگاه‌های موسیقی را رد می‌کند نه اصلاً این‌طور نیست. اما هرکاری که کنید دستگاه‌خوانی برای اشعاری همچون غزلیات و قصیده جواب می‌دهد. اما همین‌جا می‌گویم که ما استادانی مانند استاد سراج، شجریان، افتخاری داریم که غزل و قصیده را به زیبایی هرچه تمام با این دستگاه‌ها می‌خوانند و بسیار هم عالی است.»
در روضه‌خوانی هیچ درجه و مقامی وجود ندارد
از استاد پناهی می‌پرسیم که تفاوت بین مداحی‌ها کجاست؟ پیرغلام اهل‌بیت(ع) در پاسخ می‌گوید: «حرف زدن در این زمینه کمی سخت است چون خداوند متعال به هر کسی استعداد خودش را داده است. به یکی استعداد شعر و شاعری، به دیگری صدای خوب و فرد دیگری حافظه و به کس دیگری هم صدای خوب و هم حافظه. فراموش نکنیم که در روضه‌خوانی این معصومین(ع) هستند که تعیین می‌کنند که کار چگونه درآید. دست خود مانیست. ائمه اطهار(ع) این نمک‌ها را خودشان بین آدم‌های مختلف تقسیم می‌کنند. برای همین در روضه‌خوانی و عزاداری حسینی هیچ درجه، منصب و مقامی وجود ندارد. اگر روضه‌خوانی خالصانه باشد به دل می‌نشیند و این خودش معجزه است.»
او نکته دیگری را هم یادآوری می‌کند و می‌گوید: «روضه‌خوانی و مداحی تمرینی نیست. توجهات ائمه(ع) را می‌خواهد و به دل انسان‌هاست. معصومین(ع) انتخاب می‌کنند، به افراد توجه می‌کنند و غیر از این هم نیست. خودشان این روزی را می‌دهند، بسته به ظرفیت و دل آدم‌ها.»
از حاج پناهی می‌پرسم که چه کسانی در تهران مورد توجه او بوده است. هرچند سابقه روضه‌خوانی و مداحی ریشه عمیقی در خاندان نریمان پناهی دارد، اما او خودش به مداحان و پیرغلامان دیگری نزدیک بوده و پیش آنها شاگردی کرده است. او در این باره می‌گوید: «از نوجوانی و جوانی با حاج «منصور ارضی» زندگی کردم. خیلی‌ها نبودند و من پیش او بودم. به جز ایشان «ماشاءالله عابدی» کسی است که مراقبه دارد و فردی تقواست. من هنوز مثل این آدم‌ها پیدا نکرده‌ام که خالص و مخلص روضه‌خوانی کنند. البته نمونه‌های دیگری هم از این آدم‌ها وجود دارد مثل حاج «علی انسانی» که نمونه و مثالی ندارد، اما من با آن دو نفر واقعاً زندگی کرده‌ام.»
پناهی در ادامه برای نوجوانان و جوانان علاقه‌مند به مداحی توصیه‌ای دارد و می‌گوید: «اگر می‌خواهید مداح و روضه‌خوان شوید حتماً باید برای خودتان پیر طریق و بزرگ‌تر انتخاب کنید تا شما را راهنمایی کند و مطمئن باشید که به تنهایی نمی‌شود.»