همشهری آنلاین - رابعه تیموری: قرار است قلعه گبری که ۴دهه انبار آذوقه بوده به موزه آثار تاریخی شهر کهن ری تبدیل شود. با این اتفاق شاید محله غریب علایین هم به برکت همسایگی با این قلعه پرآوازه، بروبیایی پیدا کند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
قلعه پرهیبت
نرسیده به خیابان عریض و طویل شهید شیرازی، دیوارهای خشتی بلند و ناهموار قلعه گبری خودنمایی می‌کند. خشت و گل دیوارها چنان قطور و پرهیبت روی هم انباشته شده که شکل و شمایل قلعه را به دژی سنگی شبیه کرده‌اند. در جاهایی که باد و باران ملاط دیوار را فرو ریخته حفره‌های غارمانندی به وجود آمده است. دوده و سیاهی که روی دیوار و دهانه این حفره‌ها نشسته از شب‌نشینی افراد بی‌خانمان در زیر این سقف‌های تنگ و تاریک حکایت می‌کند.
گذر زمان و فرسایش خاک، برج و باروهای قلعه را فروریخته و دیوارهای دور قلعه باید به‌تنهایی بار نشو و نما و عرض اندام این بنای ٢ هزارساله را به دوش بکشند. از پشت این دیوارهای بلند و پرجبروت داخل قلعه پیدا نیست و برای تماشای قلعه باید از در کوتاه و آهنی آن بگذریم که از ۴دهه پیش به روی بازدیدکنندگان بسته شده است.
قلعه گبری جزء موقوفات آستان حضرت عبدالعظیم (ع) است و از اوایل دهه ٦٠ که در اختیار آستان قرار گرفت، به‌عنوان انبار استفاده می‌شود. «مهدی آل بویه» مدیر محله علایین می‌گوید : «پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، این قلعه به کارخانه باروت‌سازی تبدیل شده بود و در دهه ٦٠ بعد از فوت مالک کارخانه، قلعه به آستان حضرت عبدالعظیم (ع) واگذار شد. »
ریش سپیدان علایین که در بازیگوشی‌های کودکانه خود به کارخانه باروت‌سازی سرکی کشیده‌اند، در داخل قلعه از برج‌های سر به فلک کشیده دوران ساسانیان نشانی ندیده‌اند. «حجت الله مرادی» از اهالی قدیمی محله علایین است. او می‌گوید: «وقتی اینجا باروت می‌ساختند، داخل قلعه سالن‌ها و کارگاه‌هایی شبیه اتاق بود که در تعداد زیادی از آنها حلبی‌ها یا قوطی‌های پر از باروت را می‌چیدند. در چند سالن هم کارگران مشغول ساخت باروت بودند. »
تاریخ‌شناسان وجود ۴برج دیده‌بانی و ٨٠٠ اتاق را در این قلعه تایید کرده‌اند، ولی گویا همتی برای حفظ این آثار نبوده و از آنها فقط چند دیوار و تلی خاک باقی مانده است. آل بویه می‌گوید : «محله علایین محروم است و قلعه گبری که ظرفیت گردشگری عظیمی برای علایین به شمار می‌آید، با تبدیل شدن به انبار در محرومیت‌زدایی محله هیچ تاثیری نداشته است. اگر در قلعه گبری به روی گردشگران باز شود، در رونق و آبادانی محله علایین نقش زیادی دارد. »
همسایگی بی‌خیر و برکت
اطراف قلعه گبری به‌تازگی سروسامان پیدا کرده و به فضای بازی کودکان تبدیل شده است. آل بویه می‌گوید : «محوطه اطراف قلعه که حدود ١٠ هزار مترمربع مساحت دارد، سال‌ها رها شده بود و معتادان در این فضا رفت‌وآمد داشتند. با توافق شهرداری و مالک زمین، این محل به زمین بازی کودکان تبدیل شده است. »
به گفته وراث این زمین، موقوفه بودن ملک برای تملک وتغییر کاربری آن محدودیت‌هایی را به وجود آورده است. «اسماعیل مانعی» از وراث زمین است. او می‌گوید : «این زمین از املاک پدربزرگ مرحومم حاج غلامرضا توفیق نژاد بوده و سال‌ها در آن کشت وکار کرده است. پس از فوت پدربزرگم وراث برای واگذاری زمین با شهرداری به توافق رسیدند، ولی چون سند زمین وقفی است باید آستان حضرت عبدالعظیم (ع) با شرایط واگذاری موافقت کند. »
آل بویه می‌گوید : «کشاورزانی که در زمین‌های وقفی کشت وکار کرده‌اند حق نسق و ریشه‌دارند و فقط با مجوز آستان می‌توانند این حق را به شهرداری یا نهاد و فرد دیگری انتقال دهند. »اگرچه بهبود شرایط زمین مشرف به قلعه، باعث رضایت اهالی محله علایین و کاهش آسیب‌های اجتماعی در فضای پیرامون قلعه گبری شده، اما مردم محله انتظار دارند از این فضاهای رهاشده برای رفع کمبودهای محله بهره گرفته شود.
مدیر محله می‌گوید : «در آمارهای رسمی جمعیت محله علایین ١٢٠ هزار نفر ثبت شده که اگر تعداد اتباع غیرقانونی محله را به این آمار اضافه کنیم رقمش خیلی بالاتر از عدد ١٢٠ هزار است. این جمعیت قابل توجه از داشتن آتش‌نشانی و درمانگاه و داروخانه شبانه‌روزی محروم هستند و حتی دبیرستان پسرانه ندارند، در شعاع چند کیلومتری محله هم بانکی وجود ندارد و برای خدمات بانکی باید به محله‌های دیگر بروند. در صورتی که قرار گرفتن چنین مراکز خدماتی در نزدیکی قلعه گبری نه‌تنها نیاز محله را پاسخ می‌دهد، بلکه برای گردشگران هم جاذبه ایجاد می‌کند. »
در اطراف قلعه گبری زمین‌های بلاتکلیف کم نیستند. مدیر محله علایین زمین پردار و درختی را که روبه‌روی قلعه گبری قرارگرفته نشان می‌دهد و می‌گوید : «این زمین به باغ اناری معروف است که در گذشته ورودی زیبای محله علایین به شمار می‌آمد، ولی از چند سال پیش صاحب باغ که از کم‌آبی به تنگ آمده زمینش را به حال خود رها کرده و باغ اناری به پاتوق معتادان تبدیل شده است. »
باغ اناری هنوز از روزهای سرسبزی و آبادانی خود نشانه‌هایی دارد و روی شاخه‌های بسیاری از درختانش، انارهایی خوش‌آب‌ورنگ پیچ‌وتاب می‌خورد. رخت و لباس چرک و رختخواب کهنه افراد بی‌خانمان که در گوشه کنار کرت‌های باغ افتاده، نشان می‌دهد صاحب باغ که به فروش باغش امید نداشته، از ملکش دست شسته است. تعداد سرنگ‌های آلوده که مثل بذر گیاه، روی کرت‌های زمین ریخته شده‌اند، قابل شمارش نیستند. آل‌بویه می‌گوید : «این زمین‌ها که می‌توانند باعث خرمی وآبادی محله و اشتغال جوانان شوند به مرکز خریدوفروش و استعمال موادمخدر تبدیل شده‌اند و زمینه ابتلای جوانان به اعتیاد و بزهکاری رابه وجود می‌آورند. »
بنای باستانی نباید انبار آذوقه شود
با موافقت تولیت آستان حضرت عبدالعظیم (ع) قرار است به زودی اولین قدم برای استفاده از ظرفیت بنای ٢ هزارساله قلعه گبری برداشته شود تا مقدمه‌ای برای ساماندهی فضای اطراف این بنای تاریخی باشد. تولیت آستان وعده داده بنای تاریخی قلعه گبری موقوفه آستان، برای راه اندازی موزه کشفیات تاریخی و قدیمی، در اختیار متولیان آثار باستانی شهرستان قرار بگیرد.
حجت‌الاسلام «سید علی قاضی عسکر» می‌گوید : «آثار تاریخی و تمدنی املاک عمومی هستند و ما موظف به حفاظت و نگهداری از این ذخایر و ثروت‌های ملی هستیم. » او در رایزنی‌ها و گفتگوهایی که با متولیان آثار باستانی ری داشته، آمادگی آستان برای تغییر کاربری قلعه از انبار به موزه‌ای عمومی را اعلام کرده است. حجت‌الاسلام قاضی عسگر معتقد است : «ضرورتی نداشته برای انبار آذوقه مستضعفان، از قلعه گبری استفاده شود. در صورتی که این بنای تاریخی آزاد و به موزه تبدیل شود، همه مردم ری و به‌ویژه ساکنان علایین می‌توانند از مزایا و برکات آن برخوردار شوند. »
قرار نیست قلعه گبری به‌عنوان موزه آستان مورد بهره‌برداری قرار بگیرد و تبدیل آن به موزه عمومی سبب جذب گردشگر و رونق توریسم محله علایین می‌شود. تولیت آستان توضیح می‌دهد : «آستان حرم حضرت عبدالعظیم (ع) موزه مخصوص به خود را دارد و قلعه گبری به‌عنوان موزه عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا کشفیات تاریخی شهرری برای بازدید گردشگران و سایر مردم به آنجا منتقل شود.»