همشهری آنلاین -یکتا فراهانی: برای بسیاری از ما پیش آمده که بارها و بارها تصمیم به انجام کاری گرفته‌ایم؛ مثلا اینکه رژیم غذایی خاصی را شروع کنیم، ورزش کنیم، زبان جدیدی یاد بگیریم، پولمان را پس انداز کنیم، رابطه مخربی را ترک کنیم یا کار جدیدی را آغاز کنیم. اما سال‌هاست اقدام خاصی در مورد هیچ یک از آنها انجام نداده‌ایم و تقریبا همچنان در نقطه آغاز قرار داریم. چه چیز مانع از دستیابی ما به اهداف بزرگ و کوچکی است که در ذهن می‌پرورانیم و چرا تغییر تا این سخت به نظر می‌رسد.
اینرسی ذهن برای حفظ وضع موجود
دکتر مانی رفیعی، روانشناس و روان درمانگر درمورد چگونگی مراحل تغییرات می‌گوید: «ذهن ما به صورت تکاملی تمایل دارد وضعیت موجود را حفظ کند. یعنی ما اینرسی ذهنی داریم که تمایل دارد وضعیت موجود را حفظ بکنیم. ضمن اینکه توجه داشته باشیم این کار هزینه‌ای هم برای ما ندارد. اما حفظ وضع موجود، بهینه‌ترین کاری است که ذهن می‌تواند انجام دهد؛ از آن نظر که نباید انرژی برای آن صرف کند.»
شاید این کار از نظر مصرف نکردن انرژی به نظر ما مطلوب برسد، ولی موضوع این است که صلاح ما همیشه در آن نیست که وضع موجود را حفظ کنیم.
حفظ منافع کوتاه مدت
به گفته رفیعی، اگر ما به همان چیزی که اولین خواسته ذهن‌مان است تن دهیم و زحمتی برای تغییر آنها نکشیم؛ فقط می‌توانیم منافع کوتاه‌مدت خود را حفظ کنیم. در صورتی که منافع بلندمدت برای ذهن در مراحل جدیدتری از تکامل شکل‌گرفته است و مکانیسم پیشرفته‌تری دارد.
در نتیجه انرژی بیشتری لازم دارد چون تغییر نیاز به آگاهی بیشتری نیز دارد. این روانکاو می‌گوید در واقع فرایندهایی که باید با هوشیاری و آگاهی بیشتری همراه باشند، سخت‌تر هستند. بنابراین با مقاومت بیشتری هم رو به رو خواهند شد.
تغییر سیستم خودکار ذهن
رفیعی می‌گوید وقتی ما بعد از مدت‌ها بخواهیم روند خاصی را که در زندگی در پیش گرفته‌ایم تغییر دهیم؛ درست مانند آن است که خلبان بخواهد هواپیما را از سیستم اتوپایلوت و خودکار خارج کند و خودش کنترل هواپیما را بر عهده بگیرد.
طبیعی است این کار نیاز به انرژی بیشتری دارد. ترجیح ذهن ما نیز معمولا بر آن نیست که برای خارج شدن از حالت اتوپایلوت و خودکار همیشگی، انرژی بیشتری صرف کند و در واقع با صرف زمان زیاد و اندیشه بیشتر، تغییراتی در زندگی به وجود آورد.
تمایلی ندارید سکان دار زندگی خود باشید؟
به گفته این روانشناس، وقتی قرار به تغییر روشی در زندگی باشد که قبلاآشنایی با آن نداشته‌ایم، در واقع علاوه بر بالا بردن سطح آگاهی و توانایی‌هایمان، خودمان نیز باید سکان و فرمان هدایت زندگی را در دست بگیریم.
به این ترتیب، وقتی سکان در دستان ما باشد، حتما مسوولیتی هم برای ما ایجاد خواهد شد. در واقع هر تغییری نیازمند انتخاب است. ضمن آنکه مسئولیتی هم به دنبال خود خواهد داشت. مسئولیت هم اضطراب ایجاد می‌کند. ما هم که از اضطراب فراری هستیم و می‌خواهیم از اضطراب‌هایی که تغییر با خود به دنبال دارد، دوری کنیم. بنابراین می‌توان گفت این هم یکی دیگر از دلایل ما برای مقاومت در برابر تغییر به شمار می رود.
برنامه‌ریزی سیستم ذهنی مابر عهده چه کسی است؟
رفیعی در پاسخ به این سؤال که چه کسی سیستم ذهنی ما را برنامه ریزی کرده می‌گوید این موضوع به دو بخش برنامه ریزی سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ذهن ما برمی‌گردد.
سخت‌افزار نتیجه وراثت است و در موارد خاص‌تر نیز نتیجه ژنی که از والدین خودبه ارث برده ایم. در صورتی که نرم‌افزار ذهن ما نتیجه تجربه زیسته ماست و آنچه در کوله‌بار خود اندوخته‌ایم.
دکتر رفیعی سهم وراثت و محیط را در یک رفتار وابسته به جنس آن رفتار می‌داند. یعنی می توان گفت جنبه وراثت در بعضی رفتارها خیلی پررنگ است؛ در صورتی که بعضی رفتارها این گونه نیستند. اما در مورد شخصیت می‌توان گفت تقریبا ۵۰ درصد آن ناشی از وراثت است.
به گفته این روانشناس، عادات غذایی و خواب یا میزان نوسانات هیجانی ما زمینه‌های ارثی دارند. البته فراموش نکنیم اگر چیزی انتخاب کردنی نبوده باز هم به معنای آن نیست که نمی‌توان آن را تغییر داد. در واقع چون خود ما در بسیاری از چیزهایی که در ما درونی شده نقشی نداشته و آنها را انتخاب نکرده‌ایم به این معنا هم نیست که نمی توانیم آنها را تغییر دهیم.
عوامل مؤثر در شناسایی چگونگی اصلاح عادت ها و شروع تغییر
دکتر رفیعی می‌گوید برای شروع تغییر می‌توانیم اولویت‌هایی را در نظر بگیریم و تغییر را از گام های کوچک آغاز کنیم. یعنی تغییرات را از عادت‌هایی شروع کنیم که خیلی قدیمی نباشند. چون عادت‌های جدید را راحت تر می‌توان تغییر داد.
ضمن آنکه عادت‌هایی که خیلی نهادینه نیستند راحت‌تر هم کنار گذاشته می‌شوند. در صورتی که مثلا وقتی ۲۰ سال به عادت خاصی خو گرفته باشیم ترک آن سخت‌تر خواهد شد تا اینکه بخواهیم مثلا یک عادت یک ساله را کنار بگذاریم.
به گفته این روانشناس، موضوع مهم دیگری که باید برای تغییر به آن توجه داشته باشیم آن است که عادتی که قصد تغییر آن را داریم خیلی با مسائل فیزیولوژیک ما در ارتباط نباشد. مانند خوابیدن، غذا خوردن یا مسائل جنسی و...
چون تغییر هر چیزی که ریشه‌های فیزیولوژیک داشته باشد، مانند ترک اعتیاد که با جسم و فیزیولوژی ما نیز در ارتباط است سخت‌تر خواهد بود.
ترک عادت های رفتاری
دکتر رفیعی می‌گوید معمولا عادت‌های رفتاری که کمتر با جسم در ارتباط هستند راحت‌تر می توان تغییر داد. همچنین برای شروع باید تغییری را انتخاب کنیم که واقعا نیاز به تغییر آن را احساس کنیم و برای آن انگیزه لازم را داشته باشیم.
نیاز به این تغییر هم بستگی دارد به اینکه تا چه حد خود ما و دیگران را اذیت می‌کند؛ به گونه‌ای که با بررسی دقیق متوجه آسیب‌های آن می‌شویم و خانواده و دوستان نیز ضرورت تغییر آن را به ما گوشزد می‌کنند.
هدف گذاری‌های کوچک و قابل اندازه گیری
به گفته این روانشناس، چیزی که برای شروع تغییر انتخاب می‌کنیم نباید خیلی بزرگ باشد یا اینکه باید بتوانیم آن را کوچک کنیم. مثلا اگر می‌خواهیم دست از تنبلی برداریم؛ تعریف ما در ذهن از هدف مان نباید این باشد که از این به بعد فرد فعالی شویم. چون این گونه تعریفات مبهم و بسیار کلی است.
رفیعی می‌گوید درواقع ما باید فعال بودن را برای خود تعریف و همچنین مشخص کنیم که منظور از آن دقیقا چیست و به چه صورت باید انجام شود.
مثلا برای خودمان مشخص کنیم که برای فعال بودن قرار است هر روز نیم ساعت پیاده‌روی کنیم. همچنین توجه داشته باشیم چیزی که برای تغییر در نظر می‌گیریم باید قابل اندازه‌گیری و سنجش باشد. مثلا برنامه‌ریزی برای کاهش وزن، موضوع کلی است که چگونگی و اندازه آن را باید در ذهن خود مشخص کنیم. مثلا در نظر بگیریم قرار است در رژیم روزانه خود ۱۰ کالری کمتر غذا مصرف کنیم. وقتی برنامه ریزی برای کاهش وزن به این ترتیب ساده می شود ذهن نیز مقاومت کمتری در برابر آن خواهد داشت.
شروع تغییر
رفیعی می‌گوید یکی از تغییراتی که می‌توان راحت وارد زندگی کرد عادت به مطالعه است. یعنی هر روز زمانی را به این کار اختصاص دهیم. همچنین سعی کنیم در طول شبانه روز، زمانی را به بررسی درونیات و ملاحظه و تامل رفتار خود اختصاص دهیم. البته هر فرد می‌تواند با توجه به روحیات خود روش مورد نظر خود را در این خصوص پیدا کند.
متأسفانه این کار معمولا در سبک زندگی‌های مدرن امروزی حذف می‌شود؛ چیزی که بسیار لازم و ضروری به نظر می‌رسد. ضمن اینکه بسیار کارآمد هم خواهد بود.
البته فراموش نکنیم هر تغییری سخت است و قرار نیست به ویژه در ابتدای مسیر خیلی آسان باشد. ضمن آنکه تغییر باید از روش درست انجام شود و در مجموع نیاز به صبر و تحمل و همچنین اختصاص زمان زیادی دارد تا در ما نهادینه شود.