همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاه: امروز اراضی عباس‌آباد تهران را با بوستان سرسبز طالقانی و بوستان آب و آتش که چون نگینی سرسبز در دل تهران می‌درخشند می‌شناسیم. کمی آنسوتر، باغ کتاب و موزه دفاع مقدس و باغ هنر نیز در محدوده سرسبز این اراضی قرار دارند.
قصه‌های خواندنی‌تهران را اینجا دنبال کنید
اما اگر در تاریخچه این محله کمی به عقب‌تر برویم و به روزگار حکومت محمدشاه قاجار برگردیم، اراضی عباس‌آباد شباهت چندانی با وضعیت امروز خود نداشت. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس درباره تاریخچه روستای عباس‌آباد در دوران محمدشاه قاجار می‌گوید: «عباس آباد روستای کوچکی بود میان تهران و شمیران. شغل مردم این روستای کوچک مثل بسیاری از روستاهای شمیران کشاورزی بود. در عباس‌آباد قلعه‌ای ساخته شده بود که کشاورزان در آن زندگی می‌کردند. در تهران آن روزگار ساخت قلعه در روستاهای حاشیه شهر به دلیل کمبود امنیت و جمعیت کم روستا معمول بود و بنابراین درعباس‌آباد هم قلعه‌ای برای سکونت کشاورزان بنا شد.»
مردی که ۱۲۰۰ روستا را آباد کرد
روستای کوچک عباس آباد اما در زمان حکومت محمدشاه قاجار توسط «حاجی ملا عباس بیات ایروانی» معروف به «حاجی میرزا آقاسی» آخرین صدراعظم محمد شاه قاجار آباد شد و رونق پیدا کرد؛ مردی که اصالت ایروانی داشت و معروف است در زمان صدارت خود هزار و ۲۰۰ روستا را آباد کرد. روستای کوچک عباس آباد هم یکی از همان روستاهایی بود که توسط حاجی میرزا آقاسی آباد شد و رونق گرفت. زمانی می‌گوید: «میرزا آقاسی در زمان حیات خود زمین‌های بسیاری را آباد کرد. او با حفر قنات در زمین‌هایی که آب نداشتند، آبادانی را برای آن زمین‌ها به ارمغان می‌آورد. اراضی عباس‌آباد هم یکی از همان زمین‌ها بود که توسط میرزا آقاسی آباد و به نام خود او معروف شد. میرزا آقاسی در عباس‌آباد قلعه‌ای برای سکونت کشاورزان ساخت که آن قلعه هم به قلعه عباس‌آباد شهرت پیدا کرد. می‌گویند بعد از مرگ محمدشاه، میرزا آقاسی که مورد غضب ناصرالدین‌شاه قرار گرفته بود، مدتی در همین قلعه که امروز دیگر نشانی از آن باقی نمانده مخفی شد.»
داستان شکل‌گیری یکی از معروف‌ترین ضرب‌المثل‌های فارسی
بیراه نیست که می‌گویند میرزا آقاسی در طول دوران صداتش هزار و ۲۰۰ روستا را آباد کرد. دلیل این مدعا این است که «میرزاآقاسی» صدراعظم محمدشاه قاجار در تاریخ به دو چیز شهرت داشت؛ اول، تهیه توپ و ابزارآلات جنگی برای مقابله با دشمنان و دوم حفر قنات برای توسعه کشاورزی. اقدامات میرزا آقاسی برای توسعه کشاورزی با حفر قنات آنقدر پررنگ است که یکی از ضرب‌المثل‌های بسیارمعروف زبان فارسی را هم به او نسبت می‌دهند. با وجود این، اصلاحات او به دلیل بی‌اطلاعی از دانش نو، اغلب سطحی و کم عمق بود. برای همین در آن زمان چندان وضع اقتصادی ایران تغییری نکرد. زمانی می‌گوید: «میرزا آقاسی روستاهای بسیاری را در اطراف تهران با حفر قنات آباد کرد. معروف است میرزا آقاسی در یکی از سرکشی‌هایش برای حفرقنات در یکی از آبادی‌های تهران، سراغ یکی از سرمقنیان رفت تا از وضعیت چاه‌های حفر شده باخبر شود. سرمقنی و کارگرانش که به آب نرسیده بودند به میرزا آقاسی گفتند با وجود چند روز تلاش هنوز به آب نرسیده‌اند و از چند روز کار بی‌وقفه و بی‌نتیجه خسته شده‌اند. حاجی میرزا آقاسی هم صحبت آن سرمقنی می‌شود و می‌گوید: «اگر برای من آب ندارد؛ برای تو که نان دارد.» این جمله میرزا آقاسی بعدها به ضرب‌المثل معروفی در ادبیات ما تبدیل می‌شود.»
سرنوشت اراضی عباس‌آباد چه شد؟
اگرچه روستای عباس‌آباد پس از آبادانی و رونق به نام «حاجی ملا عباس بیات ایروانی» یا همان میرزا آقاسی صدراعظم محمدشاه معروف شد اما پس از آبادانی تحت تملک محمدشاه قاجار درآمد. میرزا آقاسی در زمان حیات خود تعداد زیادی از زمین‌هایی را که آباد کرده بود به محمدشاه بخشید و روستای عباس‌آباد هم یکی از آنها بود. پس از آنکه میرزا آقاسی عباس‌آباد را به محمدشاه بخشید و این اراضی عنوان زمین‌های خالصه دولتی را گرفت، میرزا یوسف مستوفی الممالک زمین‌های روستای عباس‌آباد را از دولت خرید. زمانی می‌گوید: «میرزا حسن فرزند مستوفی‌الممالک زمین‌های عباس‌آباد را به تاجر معروفی به نام «آقا غلامحسین همدانی» فروخت. این تاجر معروف تهرانی هم زمین‌های عباس‌آباد را در گرو وامی که از حاج امین‌الضرب گرفته بود گذاشت. اما با ورشکسته شدن این تاجر، زمین‌های عباس‌آباد به حاج امین‌الضرب رسید. در دوران پهلوی اول، در این اراضی پادگان عباس‌آباد ساخته شد. و بعدها بخشی از این زمین‌ها در طرح ساخت مصلای تهران قرار گرفت. در زمان پهلوی دوم اما می‌خواستند در زمین‌های روستای عباس‌آباد «شهستان پهلوی» بسازند؛ جایی که تمام اداره‌ها و مراکز دولتی وزارتخانه‌ها در آن متمرکز شوند. طرحی که البته به جایی نرسید و هرگز اجرا نشد.» اراضی عباس‌آباد با گذراندن این تاریخ پر فراز و نشیب، امروز با تمرکز مجموعه‌های فرهنگی و تفریحی چون بوستان طالقانی، پل طبیعت، بوستان آب و آتش، باغ کتاب، باغ موزه دفاع مقدس و... شناخته می‌شود.