همشهری آنلاین – ثریا روزبهانی : آب شرب و مصرفی اهالی شهر تا دوره پهلوی اول، از راه چند رشته قنات همچون پامنار، الهیه، سردار، حاج علیرضا و بهارستان تامین می‌شد. آب این قنات‌ها در جوی‌های روباز سرازیر و پس از توزیع در شهر، به آب‌انبارهای محله‌ها و خانه‌ها منتقل می‌شد. چون این جوی‌ها روباز بود، شهروندان در مسیر آب لباس و ظرف می‌شستند و از طرف دیگر زباله و فضولات حیوانی هم وارد آن می‌شد. به همین خاطر اغلب آب آلوده و تنها خانوارهایی در تهران به آب تمیز دسترسی داشتند که خانه‌هایشان نزدیک سرچشمه آب بود.
ملک‌المورخین سپهر در «رساله قانون مظفری» در این‌باره روایتی جذاب دارد «در اصلاح مجرای آب دارالخلافه تمام امراضی که در شهر پیدا می‌شود به واسطه بدی آب شهر است، زیرا آبی که در آن از فضولات حیوان‌ها، اطفال انسان، آب‌های ماست گندیده، آب دیزی‌پزی و صابون‌پزی و غیره و غیره باشد، چگونه مورث امراض غریبه نمی‌شود و اگر بعضی کسان آب جاری در عمارات دارند و ازاین آب مشروب نمی‌شوند، ناچار از بعضی اغذیه و مطبخ‌ها که از این آب در آن استعمال شده اکل و شرب می‌کنند. به‌علاوه، وقتی هوای شهر از این آب متعفن شد، هرکس استشمام این هوای متعفن را می‌کند، مبتلای به هر گونه مرض می‌شود.» بنابر روایت جعفر شهری در «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» آب‌انبارها از آب‌های جوی‌ها و نهرها و آب باران در زمستان و پاییز تامین می‌شد. این آب نخست آلوده بود اما آرام‌آرام با ماندن و ته‌نشین شدن، صاف و قابل نوشیدن می‌شد. آب‌انبار سیداسماعیل یکی از مهم‌ترین تاسیسات آبرسانی در پایتخت به شمار می‌آمد.
راه‌اندازی صنف بشکه داران برای آبرسانی
تا قبل از لوله‌کشی آب در تهران، حدود ۴۸ رشته قنات وقفی و خصوصی در واپسین سال‌های حکومت قاجار وجود داشت که ساکنان تهران آب مورد نیاز خود را از آنها تامین می‌کردند. تقسیم آب قنات‌ها در محله‌های گوناگون و توزیع آب نوشیدنی در شهر، مشاغلی را پدید آورده بود که برخی از آنها تا دهه٣٠ تداوم داشت. برای مثال سقاها، میراب‌ها و صنف بشکه‌داران و آب‌برداران، کسانی بودند که در این زمینه به ساکنان شهر به روش‌های گوناگون آب می‌رساندند.
میرابی شغلی مهم بود و تنها میراب‌دارها اجازه گشودن یا بستن آب را به خانه مردم و همچنین مدیریت، شمارش زمان و تقسیم عادلانه آب را برعهده داشتند. این شغل پس از سلطنت پهلوی اول از رواج افتاده و جای خود را به حمل و توزیع آب با بشکه داد. این شیوه آبرسانی تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران برپا بود. صنف بشکه‌داران و آب‌برداران علاوه بر آبرسانی به مردم تهران، وظیفه لایروبی قنات‌ها و تصفیه آب را نیز برعهده داشتند. این صنف از نظر بهداشتی زیر نظر انستیتو پاستور فعالیت می‌کردند. صنف بشکه‌داران تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران فعال بود.
سرانجام لوله‌کشی آب در تهران!
دولت ایران نخستین بار در سال ١٣٠١ خورشیدی به مساله کم‌آبی و آلودگی آب تهران توجه نشان داد؛ مطالعاتی بدین‌ترتیب در زمینه لوله‌کشی آب شهر تهران نیز انجام شد. آب قنات‌های تهران در میانه‌های سال ١٣٠٣ خورشیدی بر اثر کمبود بارندگی رو به کاهش نهاد و کم‌آبی بیش از سال‌های پیش احساس شد. این موضوع در دوره پهلوی اول با توجه به گسترش شهر تهران و افزایش جمعیت آرام‌آرام بیشتر خودش را نشان داد. به همین خاطر دولت‌مردان لوله‌کشی آب در تهران را ضروری دانستند. در همین راستا کمیسیون‌هایی گوناگون در سال‌های ١٣٠٨، ١٣١٤، ١٣١٥، ١٣١٦، ١٣١٧ و ١٣١٨ تشکیل و چندین آگهی مناقصه برای انجام پروژه لوله‌کشی آب در تهران منتشر شد، اما سرانجامی نداشت.
در نهایت نخستین کلنگ عملیات لوله‌کشی با پایان جنگ و استقرار دولت پهلوی دوم، در۳۰ تیر ١٣٢٦ در پارک شهر به زمین زده شد. تعیین حدود شهر تهران نیز هم‌راستا با کار لوله‌کشی در قالب نقشه‌برداری انجام و لوله‌کشی آب تهران برای جمعیتی برابر با ٩٠٠ هزار نفر در سال ۱۳۲۹ اجرا شد. «حسین محبوبی اردکانی» در کتاب «تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران» روایت می‌کند «شیوه اجرای کار لوله‌کشی اختلاطی بود و با بهره‌گیری از امکانات و روش‌های اجراشده در کشورهای دیگر انجام می‌گرفت؛ ته‌نشینی و تصفیه آب به روش فرانسوی، پاکیزگی (استریلیزاسیون) به شیوه آمریکایی، اتصال لوله‌ها بر اساس نمونه انگلیس، تولید نیرو و تاسیسات خودکار به سبک آلمانی، تهیه مواد شیمیایی با وسایل سوییسی و تهیه مواد فولادی از سوئد و انگلیس، مواد چدنی از فرانسه، ماشین‌آلات برق و تلمبه از آلمان، آهن و سرب از بلژیک و کسریِ سیمان از روسیه.»
به گفته محبوبی اردکانی با توجه به حجم و گستردگی لوله‌کشی آب در تهران، دولت در سال ١٣٣٩ خورشیدی قرارداد خرید تجهیزات و ساخت کارخانه لوله‌سازی را با موسسه آمریکایی «بیلنر واکیوم کانکریت» با مسئولیت محدود منعقد کرد و این کارخانه ٩ آذر ١٣٤٠ افتتاح شد. در آن دوران آب لوله‌کشی تهران از ۲رودخانه کرج و جاجرود، برخی قنات و چاه عمیق تامین می‌شد.